Wstęp
Będąc w listopadzie 2019 roku w Japonii, Tajlandii i Chinach, wpadłem na pomysł napisania tego tekstu. Przeważnie kraj kwitnącej wiśni wśród Polaków kojarzony jest z historią samurajów lub pilotów kamikadze, czy ogólną życzliwością i credo honorowym. Podczas wspomnianej podróży natknąłem się na inną cechę Japończyków. Chodzi tu o ogólną "praktyczność". Widać ją na każdym kroku, w codziennym życiu. Dlaczego o tym piszę? Dlatego, że wiele z tych rzeczy można wykorzystać w mej ojczyźnie, ale i nie tylko, bo i w całej Europie. W pierwszej części skupię się na poszukiwaniach rysu historycznego tego zjawiska.
Poszukiwania genezy współczesnej praktyczności w historii: okres Edo i Meiji
Genezy współczesnej praktyczności Japończyków doszukiwać się trzeba w ich historii, w okresie shogunatu. To akurat angielskojęzyczną nazwa historyczna. W japońskiej chronologii używa się nazwy "okres Edo". W owym czasie, od 1603 roku, przy sterach władzy pozostał ród Tokugawa. Trwało to do roku 1868 roku. Władza cesarska w tym czasie była ograniczona. Faktyczną władzę przejęli shogunowie, odpowiednik głównego wodza. To w tym okresie dominowali samurajowie, służący swoim daimo, panom feudalnym.
W okresie tym samuraj miał być praktyczny społecznie, zwłaszcza skuteczny w walce. W tym wypadku cel uświęcał środki. Liczyło się wykonanie zadania - pokonać wroga. Istniał kodeks honorowy bushido, który obejmował wiele zasad społecznych dotyczących takich kwestii jak np.: tradycja, honor, godność, prawdomówność, sprawiedliwość, prawość, empatia, uprzejmość, cześć dla przodków, wierność. Kodeks ten oprócz tego poruszał kwestie finansowe, a nawet sposób umierania. Owe zestawienie reguł można przyrównać do "instrukcji życia".
Czytając zestawienie w formie książki, spisane w 1900 roku, przez Inazō Nitobe pt.: "Bushido: dusza Japonii", dojść można do wniosku, że obecne społeczeństwo Japonii nadal jest przesiąknięte tymi zasadami, choć ich forma ekspresji przeszła na inne płaszczyzny życia. (Pracowitość widać w korporacjach. Zaradność w dojeździe do pracy. Skuteczność w przygotowaniu sushi czy ramenu przez kucharzy. Przykłady można mnożyć tu bez końca).
Wróćmy w tym miejscu do kwestii samurajów i ich interpretacji sposobu życia przez Europejczyków. Wydaje nam się, że samuraj miał być głównie skuteczny w dziedzinie walki. Warto jednak podkreślić specjalnie w tym oddzielonym akapicie, że samuraj musiał być też skuteczny w innych dziedzinach życia, opartych na wcześniej wspomnianym kodeksie bushido. Przykład? Dosadnie płakać podczas odczytywanego poematu na pogrzebie swojego towarzysza broni.
Czas shogunatu kończy się w roku 1868 i zaczyna restauracja cesarstwa. W japońskiej historiografii używa się nazwy "okres Meiji" na ten czas przypadający w dziejach Japonii. Władzę przejął cesarz Mutsuhito. Podczas jego panowania doszło do industrializacji państwa, np. pojawiają się sieci telegraficzne. Oprócz tego zaistniały zachodnie wzorce na modłę japońską, np. zakładane są garnitury. Przyjmowano także nową technologię zbrojeniową z zachodu. Do armii zapraszano pruskich oficerów, w celu rozwoju poborowej armii. Przyjęto także kalendarz gregoriański.
Monarchia z tego okresu była parlamentarno-gabinetowa. Ministrowie oraz rząd sprawowali władzę w imieniu cesarza. W tym przypadku wzorowano się na Wielkiej Brytanii. W okresie restauracji ustalono konstytucję, w związku z początkami społeczeństwa obywatelskiego w Japonii. Ponadto, pod koniec okresu Meiji pojawia się japoński nacjonalizm.
Cesarstwo Japońskie wyszło z izolacjonizmu, jakim charakteryzowało się w czasie shogunatu. Czas samurajów odszedł do lamusa podczas restauracji, jednak ich swoista praktyczność "przedostała się" na resztę grup społecznych. Tą skuteczność widać również w okresie Meiji podczas usprawniania technologicznego państwa. W przeciągu około pół wieku przyśpieszono modernizację, aby dogonić zachód i zrobiono to bez większych problemów.
Podczas likwidacji systemu feudalnego dochodziło do powstań samurajów przeciwko nowej władzy. Pomimo tego, oddawano szacunek z drugiej strony i zaczęto budować tradycję wokół spuścizny tej grupy społecznej. Przykładem wcześniej przytaczana książka z 1900 roku, Inazō Nitobe pt. "Bushido: dusza Japonii". Na koniec tego akapitu warto dodać, że okres Meiji kończy się śmiercią cesarza Mutsuhito w 1912 roku. Dobrym tłem wydarzeń z tego okresu pozostaje film "Ostatni Samuraj", do którego odwołuję w tym wątku.
Okres Edo i okres Meiji wpłynęły na współczesne społeczeństwo japońskie. Trzeba jednak być świadomym, że niektóre elementy skuteczności widoczne są i wcześniej. Dla przykładu będąc w buddyjskim systemie świątyń i klasztorów Engakuji, założonym w 1282 roku, w mieście Kamakura, zastosowano specjalne nawadnianie wokół budynków. "Strumyki w formie obrzeży prostokątów" dodają specyficzny mikroklimat i zwiększają wilgotność powietrza w całym kompleksie, co potwierdza występowanie japońskiej praktyczności społecznej o wiele wcześniej, niż przytaczany okres Edo i Meiji.
Dalsze okresy chronologiczne w historii Japonii
Po okresie Meiji występują inne okresy w chronologii japońskiej historiografii, w związku z kolejnymi na tronie cesarzami. Odnieść można wrażenie, że nie mają takiego wpływu na "transfer" japońskiej praktyczności na społeczeństwo japońskie, jak wcześniej opisany okres Edo i Meiji.
Po śmierci cesarza Mutsuhito władzę przejmuje cesarz Yosihito. Rozwija się japoński parlamentaryzm. Okres ten nazywa się "Taishō". Japonia w tym czasie walczy w pierwszej wojnie światowej po stronie państw Ententy. Okres ten kończy się w 1926 roku.
Po 1926 roku nastaje okres "Shōwa" i trwa on do roku 1989 roku. Obejmuje czas panowania cesarza Hirohito, rozwoju japońskiego militaryzmu i niestety ewolucji szowinizmu. To wtedy Japonia staje po stronie państw Osi w trakcie drugiej wojny światowej. Wtedy też skuteczność w walce podyktowana jest pojawieniem się np. pilotów samobójców - kamikadze. Po amerykańskim bombardowaniu atomowym na Hiroszimę i Nagasaki, w sierpniu 1945 roku i przegranej wojnie, japońskie społeczeństwo przeżywa traumę. Ogólny strach przed "ostatecznym zmiażdżeniem", przymusza społeczeństwo japońskie do samodoskonalenia i wewnętrznego rozwoju. Ponownie pojawia się japońska tytułowa praktyczność i skuteczność w działaniu, dla dobra społeczeństwa. Dla przykładu, w latach 60 i 70 XX wieku powstają pierwsze bary karaoke, z polecenia i pieniędzy rządu. Trauma jest tak silna, że młodzi ludzie umierają na zawały serca i wylewy. Karaoke ma pomóc w walce ze stresem. Stają się skutecznym miejscem do walki z "narodową depresją" młodego pokolenia Japończyków.
Pod koniec okresu Shōwa, Japonia staje się jedną z ważniejszych gospodarek światowych. Z biedy powojennej wzrasta na współczesne tory technologicznego pioniera. Dla przykładu, na przełomie lat 70 i 80 XX w., w amerykańskich filmach mówiono, o "japońskim szmelcu" w kwestiach motoryzacji. W obecnym czasie marki takie jak toyota, nissan, mitsubishi znane są na całym świecie pod względem skuteczności w jeździe i konserwacji. Ponownie Japonia usprawniła się technologicznie, jak miało to miejsce w okresie Meiji. Takie przyspieszanie, aby doganiać zachód, miało swoje miejsce jak widać dwa razy w kraju kwitnącej wiśni i staje się pewną tradycją.
Słowo końcowe
W powyższych rozważaniach skupiłem się na przedstawieniu rysu historycznego dla czytelnika, aby w pełni zrozumieć, skąd w Japończykach "skuteczność społeczna", wspomniana we wstępie. Tekst ten trzeba traktować jako pewną formę poszukiwania genezy tego zjawiska. Artykuł ten początkowo miał być w jednej części. Podczas pisania stwierdziłem, że tekst trzeba podzielić na dwa epizody.
Kraj kwitnącej wiśni wydaje się trudny w odbiorze dla Europejczyka. Bez próby zrozumienia dziejów Japonii, zwłaszcza z okresu Edo i Meiji, będzie to katastrofalnie trudne. Nic nie dzieje się bez powodu. Istnieje przyczyna i nastaje skutek. Tak właśnie wyglądała ścieżka samurajów, ich kodeks bushido, bunty podczas likwidacji systemu feudalnego i jednocześnie budowanie spuścizny tej grupy społecznej dla potomnych. Kolejny raz za przykład posłuży postać Inazō Nitobe i jego publikacja "Bushido: dusza Japonii". Tytuł odzwierciedla mentalność Japończyków. Serdecznie do tej pozycji odwołuję. Wydaje się ogólnodostępna w wersji pdf.
W drugiej części tej serii, skupimy się już na relacji z podróży i konkretnych przykładach praktyczności Japończyków na co dzień. W pewnym sensie są na wielu płaszczyznach ideałem funkcjonowania społeczeństwa zorganizowanego. Czy do tego nie dążą właśnie... współcześni nacjonaliści w Europie? Niech każdy na to pytanie odpowie sobie każdy sam.
Patryk Płokita