Patryk Płokita - Theobald Wolfe Tone i Rewolucja Irlandzka

Poniższy tekst to „przedruk”. Pojawił się on pierwszy raz 31-go października 2016 r. na prośbę internauty, który prowadzi blog „Rewolucja Francuska – fakty i mity” oraz fanpage na facebooku o tej samej nazwie. Artykuł ten jest poszerzeniem horyzontów historycznych tekstu „Dzieje Irlandzkiego Nacjonalizmu cz.1”. Dokładnie chodzi o protoplastę irlandzkiego republikanizmu – Theobald’a Wolfe’a Tone’a oraz o tzw. „Rewolucję Irlandzką” z 1798 r. Zapraszam do artykułu poniżej.

Irlandzki Republikanizm i postać Theobald’a Wolfe’a Tone’a to zapomniane kwestie w dziejach. Zwłaszcza dla polskiego czytelnika, interesującego się ruchami rewolucyjnymi końca XVIII wieku. Najsłynniejsze pozostają w tym przypadku „Rewolucja Amerykańska” oraz „Rewolucja Francuska”, które przebiły się szerszym echem na świecie. Silna też jest pamięć Insurekcji Kościuszkowskiej oraz sama postać Tadeusza Kościuszki w Polsce.

Kwestia „Rewolucji Irlandzkiej” pozostaje w cieniu, dlatego warto odświeżyć informacje o niej i przedstawić jej zarys historyczny. Specjalnie tekst, który przedstawiam, powstał dla „Rewolucja Francuska – fakty i mity” (http://rewolucjafrancuska.pl/). Dodać warto, iż artykuł ten powstał na podstawie moich prac badawczych oraz samej pracy licencjackiej pt.: „Ruch narodowy i dążenia niepodległościowe Irlandczyków w latach 1900-1923”. (W bibliografii pod koniec artykułu znajdują się pozycje pisane i wideo. Jedynym minusem pozostaje tutaj znajomość języka angielskiego w filmach oraz niektórych pozycjach pisanych).

Irlandia końca XVIII w. stała się znakomitym gruntem haseł oświeceniowych i rewolucyjnych. Docierały one na zieloną wyspę najpierw przez wydarzenia określane w historii jako „Rewolucja Amerykańska”. W końcu Irlandia mniej więcej od II poł. XIV w. stała się pierwszą kolonią Wielkiej Brytanii, a walka o niepodległość USA dawała nadzieję na całkowite oderwanie się od wpływów Wielkiej Brytanii. Drugim wydarzeniem pozostawała Wielka Rewolucja Francuska. Tutaj Irlandzki Republikanizm związał się nie tylko ideowo, ale też politycznie i wojskowo z Francją.

Główny przedstawiciel Irlandzkiego Republikanizmu, Theobald Wolfe Tone, przyszedł na świat w wielodzietnej protestanckiej rodzinie, w Dublinie, dnia 20 czerwca 1763 r. Z jego inicjatywy powstało w 1791 r. „Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków”. Warto dodać, iż stał się on przewodniczącym tego ugrupowania. Ponadto stowarzyszenie to miało bezpośrednie powiązania z francuskimi jakobinami.

Początkowo organizacja za cel uznała utworzenia unii politycznej między katolikami i protestantami, w ramach liberalnej reformy parlamentarnej. Ten zamysł stał się swoistym „tajnym programem”, który ulegał ewolucji. Dopiero wtedy, kiedy stało się jasne, że celów nie da się osiągnąć w legalny sposób, organizacja zeszła do podziemia i do przygotowywania insurekcji. Towarzystwo za główny cel ustaliło sobie odzyskanie niepodległości w oparciu o demokratyczny i republikański model. Szerzej mówiąc zawierał on: po pierwsze – oderwanie się od wpływów angielskich; po drugie – zrównanie wszystkich mieszkańców Irlandii wobec jednolitego prawa; po trzecie – nadanie praw wyborczych wszystkim mężczyznom bez względu na majątek oraz dochód. Te dwa ostatnie punkty w tym programie były swoistą kalką naleciałości ideowych Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Warto wspomnieć, iż sam T.W. Tone stał się ateistą, ale wspierał uciskaną większość katolicką w Irlandii. Ważniejsze dla niego było pojednanie narodu, rozerwanego przez różne wyznania chrześcijańskie, niż osobiste poglądy na temat „nieistnienia absolutu”. „Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków” funkcjonowało w pełnej konspiracji w latach 1791-1795 r., do momentu „wykrycia” przez władze angielskie. T.W. Tone zmuszony został wyjechać do USA szukając tam azylu.

W lutym 1796 r. przedostał się do Paryża, gdzie rozpoczął negocjacje z francuzami, aby poparli kwestie irlandzką w przygotowywanym antybrytyjskim powstaniu. Po przybyciu do Francji został on mianowany generałem-adiutantem francuskiej armii, w celu uchronienia go od kary za zdradę korony brytyjskiej w przypadku przechwycenia go przez Anglików.

Sprawą irlandzką zajął się francuski generał Lazare Hoche. Ten sam, który tłumił Powstanie Wandejskie w 1795 r. 15 grudnia 1796 r. francuski dyrektoriat wysłał korpus wojskowy do Irlandii w liczbie 14 tyś. ludzi z Brestu – bezskutecznie. Głównym powodem pozostawała pogoda. Ciężkie sztormy nie pozwoliły na wylądowanie w Irlandii. W czerwcu 1797 r. zorganizowano kolejną wyprawę. Republika Batawska próbowała wysłać siły na pomoc Irlandii. Holenderska misja wojskowa kontrolowana przez francuzów również okazała się nieskuteczna ze względu na pogodę. Statki zatrzymały się niedaleko Texel i musiały zawrócić. Po tych podróżach, T.W. Tone powrócił do Francji i przeżył szok. Okazało się, że generał L. Hoche, piewca irlandzkiej sprawy, zmarł na gruźlicę.

Mniej więcej w tym samym czasie na wyspie planowana irlandzka rebelia została przyśpieszona. Powodem były spory wewnętrzne pośród zakonspirowanych działaczy „Towarzystwa Zjednoczonych Irlandczyków”, którzy pozostali w kraju i nie dali się złapać. Niestety, aresztowania i wyroki śmierci osłabiły tą organizacje, a zwłaszcza jej umiarkowaną stronę. Odwlekali oni wybuch powstania do chwili otrzymania pomocy francuskiej, jednakże skrzydło militarne, bardziej radykalne, naciskało na walkę „już na teraz”, „w tym momencie”. Chcieli oprzeć swoją siłę na niezadowoleniu wśród ludności cywilnej i panującej biedzie w Irlandii. W konsekwencji wybuch insurekcji zaplanowano na dzień 23 maja 1798 r. To wtedy rozpoczęły się pierwsze walki.

Informacje o insurekcji przedostały się do Francji dopiero w czerwcu 1798 r. Pod wpływem tych wieści zorganizowano kolejną francuską ekspedycje. Niestety była ona mniej liczna niż poprzednie, ze względu m.in. na wyprawę Napoleona Bonaparte do Egiptu. Śmierć L. Hoche również przyczyniła się do zmniejszenia liczby francuskich wojsk. To właśnie on najbardziej działał dla sprawy irlandzkiej w owym czasie we Francji.

Dyrektoriat wysłał na poparcie irlandzkich rewolucjonistów ekspedycję wojskową w minimalnej liczbie około tysiąca ludzi. Na jej czele stał T. W. Tone. Francuzi dokonali dwóch głównych desantów na wybrzeża wyspy, w różnych rejonach, aby wesprzeć walczących irlandzkich powstańców. Niestety ich pomoc była zbyt późna i nieskoordynowana z działaniami rewolucjonistów na wyspie.

Ważnym faktem pozostaje kwestia tego, iż Anglicy uzyskali informacje o przygotowywanej rebelii, dzięki czemu mogli wcześniej zająć najważniejsze strategiczne punkty w Dublinie. (Zapobiegło to zdobyciu stolicy przez powstańców). Pomimo tego, rewolucjonistom udało się zająć przedmieścia Dublina. Insurekcja w szybkim tempie rozrosła się na kolejne tereny Irlandii. Imperium Brytyjskie zamierzało zniszczyć rewolucję w zarodku, dlatego też nakazano lojalistycznym protestantom aresztować każdego podejrzanego w rewolucji albo go zabić. Oprócz tego, Anglicy zastosowali taktykę rozbijania mniej licznych zgrupowań rebeliantów. Zdało to rezultat w dławieniu rewolucji. W drugiej połowie czerwca 1798 r. powstanie chyliło się już ku upadkowi.

Opóźniona ekspedycja francuska dotarła pierwszy raz 22 sierpnia 1798 r. w hrabstwie Mayo, w prowincji Connaught (Connacht). Łączna liczba wynosiła 1170 osób: 1100 żołnierzy i 70 oficerów. Mieli oni zapasy żywności, broni oraz odzieży. Przybyłym wojskiem dowodził generał Jean Joseph Amable Humbert. Dzięki pomocy francuskiej około 5000 irlandzkich powstańców pokonało Brytyjczyków w bitwie pod Castlebar. Miała ona miejsce dnia 27 sierpnia 1798 r. Po owym zwycięstwie Irlandczycy proklamowali na zdobytych terenach wyspy tzw. „Republikę Connaught” (Connacht). Na jej czele stanął John Moor. Istniała ona do chwili zwycięstwa Wielkiej Brytanii w bitwie pod Ballinamuck. Miała ona miejsce dnia 8 września 1798 r.

Ważnym pozostaje również druga część ekspedycji francuskiej. Chciała ona wejść na ląd 12 października 1798 r. w hrabstwie Donegal (północno-zachodnia część prowincji Ulster). Niestety została rozproszona przez okręty angielskie. Wśród żołnierzy znajdował się T. W. Tone rozpoznany i wzięty do brytyjskiej niewoli.

Oczywiście ogniska rewolucyjne w tzw. „Rebelii 1798 r.” (ang. „Rebel 1798”) mieściły się praktycznie wszędzie na terenie wyspy, ale bez dodatkowego wsparcia szybko upadały. Ogólnie powstanie to zostało krwawo stłumione przez Brytyjczyków. Uznaje się, iż „Rebelia 1798” ostatecznie upadła 23 września 1798 r. Po przegranej doszło do represji m.in. masowych egzekucji oraz palenia wsi. W Ulsterze irlandzka rewolucja trwała 7 dni i tutaj za broń chwycili głównie protestanci – prezbiterianie (północno-wschodnia część Irlandii). Największe walki toczyły się w hrabstwach Wexford i Waterford (południowo-wschodnie miasta w Irlandii). Nie można także zapominać o wcześniej wspomnianym Connacht (zachodnia część wyspy) z udaną francuską ekspedycją. W samym powstaniu zginęło około 30 tyś ludzi. Przywódców irlandzkiego zrywu stracono. Inni członkowie „Towarzystwa Zjednoczonych Irlandczyków”, którym udało się przetrwać ten czas, zakonspirowali się ponownie do podziemia.

Dlaczego „Rebelia 1798” upadła? Pierwszym czynnikiem zapewne był brak koordynacji morskich sił francuskich oraz irlandzkich powstańców, aby kontrolować całą wyspę. Drugim to zapewne niepotrzebne przyspieszenie terminu powstania. Trzecim – uzbrojenie powstańców. Opierając się głównie na katolickich chłopach uzbrojonych w piki, halabardy, kosy, z małą ilością broni palnej, oraz minimalną liczbą jazdy oraz artylerii, powstanie to miało znikome szanse na wygraną.

Co się stało z twórcą Irlandzkiego Republikanizmu, Theobald’em Wolfe’m Tone’m? Przewieziono go do Dublina. Prosił on o rozstrzelanie, a nie powieszenie. Chciał umrzeć jako żołnierz, a nie jako zdrajca. Prośby oczywiście nie spełniono. Zmarł 19 listopada 1798 r. w wieku 35 lat. Przeciął sobie gardło brzytwą w więziennej celi. Jego śmierć najczęściej przedstawia się jako samobójstwo, ale nadal nie ma pewności. Druga teza mówi o tym, iż to Anglicy mogli dokonać zamachu na jego życie w celi.

Warto wspomnieć na sam koniec, iż następstwem „Rewolucji Irlandzkiej” były masowe wywózki Irlandczyków jako… niewolników do kolonii brytyjskich. Jednym z takich miejsc stała się Australia. Ponadto Irlandczyków traktowano gorzej niż np. od sporo więcej wartych Afrykanów. Dla przykładu – Irlandczyka dostawało się często za darmo, a za murzyna trzeba było płacić spore pieniądze. Z racji tego Irlandczyk sprzedawany był 10 razy taniej.

Okres „Rewolucji Irlandzkiej” z końca XVIII w. stał się spuścizną dla późniejszych pokoleń irlandzkich niepodległościowców i republikanów, np. dla słynnej Irlandzkiej Armii Republikańskiej („Irish Republican Army”, „IRA”). Republikanizm „wgryzł” się przez dzieje jako coś osobliwego w irlandzkiej kulturze i pozostało tak aż do dziś. A wpływ na to miały postulaty Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz pomoc I Republiki Francuskiej w próbie odzyskania niepodległości przez Irlandię. Współczesna tzw. Republika Irlandzka, w skład której wchodzą głównie tereny środkowo-południowe owej wyspy, powstała dopiero w II poł. XX w. Mało tego, do dzisiaj Irlandia Północna nadal jest w strukturach brytyjskiej państwowości.

Bibliografia

:

Pozycje pisane:
Donnelly J., „Encyklopedia of Irish History & Culture”, wyd. Thomson Gale 2004.

Grzybowski S., „Historia Irlandii”, wyd. zakład narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003.

Ireland Information, „A biography of Wolfe Tone”, [w:] http://www.ireland-information.com/articles/wolfetone.htm (dostęp: 01.04.2012r.).

Klimkiewicz S., „Republika Irlandii”, wyd. KAW, 1979.

Moody T.W., Martin F.X., „Historia Irlandii”, Poznań 1998.

O’Brien B., „IRA”, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 2001.

Ó hEithir B., „Historia Irlandii”, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 2000.

Tone W.T.W., „Life of Theobald Wolfe Tone,… written by himself”, 1826. [w:] https://play.google.com/store/books/details?id=Kj4IAAAAQAAJ&rdid=book-Kj4IAAAAQAAJ&rdot=1 (dostęp 01.01.2016 r.).

Zins H., „Historia Anglii”, wyd. zakład narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009.

 

Pozycje wideo:

“A Short History of Ireland” [w:] https://www.youtube.com/watch?v=gkI88YF2XKg (dostęp (01.04.2014 r.)

“BBC’s: The Story Of Ireland 3of5 – Age of Revolution” [w:] https://www.youtube.com/watch?v=PSlOSXZ9TCI (dostęp 01.04.2014 r.).

“Protestants of Ulster – Men of 1798 (Documentary”) [w:] https://www.youtube.com/watch?v=2qOWByMxCio (dostęp 01.04.2014 r.).

“Wolfe Tone and the Protestants of 1798 r.(Documentary)” [w:] https://www.youtube.com/watch?v=f1yB4fJp4qU (dostęp 01.04.2014 r.).

 

Patryk Płokita