Zanim doszło do ewolucji polskiego nacjonalizmu w kierunku katolickiego państwa narodu polskiego, ruch narodowy był raczej indyferentny religijnie. Kościół postrzegano raczej jako instytucję, która jest pewnego rodzaju spoiwem łączącym naród oraz mająca szczególne znaczenie w wychowaniu młodego pokolenia. Doceniano rolę jaką kościół rzymski odegrał w kształtowaniu się państwowości polskiej, jednak zdecydowanie krytykowano politykę Watykanu względem Polski, jak też inne antynarodowe występki dokonane przez niektórych hierarchów kościoła rzymsko-katolickiego.
W niektórych publikacjach Narodowej Demokracji można było też znaleźć postulaty unarodowienia kościoła, dlatego też w tamtym okresie była znacznie większa różnorodność jeżeli chodzi o wyznanie wśród członków i sympatyków ruchu nacjonalistycznego. Oczywiście w późniejszym czasie po ewolucji w stronę katolickiego totalizmu zajdziemy informacje o innowiercach w ruchu narodowym, nawet w takiej organizacji jak RNR ,,Falanga”. [1] Istniały również mniejsze ugrupowania narodowe które podobnie jak wczesna endecja, postulowały unarodowienie kościoła np. Polska Partia Narodowo - Socjalistyczna, której sztandar został poświęcony w kościele narodowym (dzisiejszy kościół Polsko - katolicki) w Łodzi, [2] jednak były to jedynie wyjątki. Natomiast we wczesnej fazie działalności w Narodowej Demokracji akceptowano jako pełnoprawnych Polaków np. grekokatolików na Chełmszczyźnie czy protestantów na Śląsku Cieszyńskim gdzie członkami było wielu działaczy ewangelickich w tym także pastorów. W Polsce od zwycięstwa kontrreformacji protestanci stanowią zdecydowana mniejszość wyznaniową co wbrew twierdzeniu wielu dzisiejszych narodowców nie znaczy, że nie mieli swojego udziału w walce o niepodległość. Szczególne skupienie ewangelickich narodowców było na Śląsku Cieszyńskim gdzie funkcjonował inny nieco schemat identyfikacji polskości. Tutaj Polakami byli protestanci, natomiast wśród katolików był znaczny odsetek elementu obcego [3]. Protestanccy narodowcy zapisali się w historii jako wybitni działacze nie ustępujący w zasługach dla naszego kraju, tym wyznania rzymsko - katolickiego.
Jednym z najwybitniejszych działaczy był ur 3 października 1848 w Olbrachcicach pastor
ewangelicko – augsburski Franciszek Michejda pseudonim Stożek. [4] Był najstarszym z 6 synów Franciszka Michejdy (1822-1875), który był członkiem rady gminnej i opieki społecznej, a także brał udział w delegacji do Wiednia w sprawie równouprawnienia języka polskiego na
Śląsku Cieszyńskim. Młody Franciszek Michejda uczył się w szkole ludowej w Olbrachcicach,
a gimnazjum ewangelickie ukończył w Cieszynie w 1867. Był jednym z założycieli koła studenckiego „wzajemność”, utworzonego w celu nauki języka polskiego. Studiował teologie ewangelicką w Wiedniu, dalsze studia odbywał w Lipsku i Jenie.
W r. 1874 powrócił na Śląsk Cieszyński i jako pastor podjął pracę w Kościele w Nawsiu koło Jabłonkowa. Franciszek Michejda rozpoczął aktywną działalność narodową i publicystyczną. Jego celem podobnie jak ks. Leopolda Marcina Otto (z którego Michejda czerpał inspirację), było unarodowienie Kościoła ewangelickiego i ścisłe związanie go z polskością. Pastor Michejda brał czynny udział we wszelkich inicjatywach społecznych, politycznych i narodowych na Śląsku Cieszyńskim. Wraz ze swoim bratem Janem działał w wielu organizacjach i stowarzyszeniach jak np. Czytelnia Ludowa w Cieszynie, Towarzystwo Rolnicze czy Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek. Jedną z jego inicjatyw było utworzenie Towarzystwa Ewangelickiej Oświaty Ludowej, którego celem było wydawanie polskich książek. W r. 1881 Michejda brał również udział w delegacji do Wiednia w sprawie Równouprawnienia Polaków na Śląsku.
F. Michejda był członkiem Ligi Narodowej a także członkiem Stronnictwa Demokratyczno – Narodowego, które w r. 1906 przyjęło na śląsku Cieszyńskim nazwę Polskie Stronnictwo Narodowe. Utrzymywał kontakty z oddziałami myśli narodowej z całego kraju. Wielu znanych działaczy narodowych przebywało u niego na plebani w Nawsiu jak Antoni Osuchowski czy Henryk Sienkiewicz. Jeden z synów Michejdy Władysław był członkiem rady naczelnej Narodowej Demokracji w Rosji. [5]
Po pewnym czasie doszło do fuzji PSN (zwolenników Michejdy) z PSL i powstania Polskiego Zjednoczenia Narodowego o dwóch odmiennych nurtach ludowym i narodowym. Dochodziło niestety też do rozłamów na tle wyznaniowym, gdzie nurt narodowo - klerykalny prezentował Związek Śląskich Katolików. Natomiast Polityczne Tow. Ludowe, przy tworzeniu którego Franciszek Michejda był jednym z inicjatorów (złożony w większości z ewangelików) miał charakter narodowy. Program ideowo - polityczny Michejdy, przedstawiony w broszurze „Polscy ewangelicy” stanowił podstawę ideologiczną Cieszyńskiego obozu narodowego. Dążeniem Michejdy było wzmocnienie inteligencji protestanckiej w Królestwie Polskim w oparciu o polskich ewangelików na Śląsku i na Mazurach. Dzięki zaletom osobistym takim jak: pracowitość, bezinteresowność i gorący patriotyzm F. Michejda cieszył się ogromnym uznaniem i autorytetem w sprawach narodowych jak i wyznaniowych.
Po pierwszej wojnie światowej walczył o pozostawienie całego Śląska Cieszyńskiego przy Polsce. Pomimo jego wysiłków Śląsk został rozgraniczony, przez co on sam podupadł na zdrowiu.
Zmarł 12 lutego 1921 w Nawsiu, gdzie został pochowany. Jego pogrzeb zgromadził tysiące Polaków i stał się wielką manifestacją narodową. Franciszek Michejda jest porównywany do innego Śląskiego działacza Wojciecha Korfantego, gdyż obaj mieli swój udział w organizacjach oświatowych, obaj również działali w obozie narodowym.
W 2013 wicewojewoda śląski Piotr Spyra stwierdził: „Taką rolę, jak dla górnego śląska pod panowaniem pruskim odgrywał Wojciech Korfanty, taką dla Śląska Cieszyńskiego odegrał ks. Michejda”.
Innym ewangelickim działaczem patriotycznym był już wyżej wspomniany, pochodzący z francuskiej rodziny osiadłej najpierw w Saksonii a później w Polsce ur. 2 listopada 1819 r. Leopold Marcin Otto. [6] Członkowie rodziny ks. Leopolda brali udział jako wojskowi w powstaniu Kościuszkowskim oraz w powstaniu listopadowym. Leopold Otto po ukończeniu studiów teologicznych w Berlinie był pastorem w Piotrkowie a następnie w Warszawie. Na krótki okres został przeniesiony na Śląsk Cieszyński, skąd następnie powrócił do Warszawy. Zajmował się działalnością społeczną i oświatową. Wydawał jedyne pismo ewangelickie na ziemiach polskich, w którym dążył do wzmocnienia więzi między protestantami a resztą polskiego społeczeństwa.
L. Otto wspierał ruch patriotyczny i polonizacje luteranizmu przez co naraził się władzom swojego konsystorza, które lojalne były zaborcy. Przez zorganizowanie w swoim zborze nabożeństw patriotycznych został aresztowany i osadzony w cytadeli. Wyszedł na wolność dzięki staraniom rodziny. Po wyjściu na wolność nadal sympatyzował z ruchem narodowym.
Ks. Otto bronił tradycyjnego luteranizmu i stanowczo zwalczał tendencje liberalne, a także proniemieckie. Zwalczał również wpływy innych wyznań szczególnie katolickiego, mimo to opowiadał się za współpracą ze środowiskami katolickimi w imię wspólnego interesu narodowego. Wizja Polski ks. Otto to wizja Polski Protestanckiej. Zdawał sobie jednak sprawę, że była to wizja utopijna. Był to pewnego rodzaju rezultat młodości w erze romantyzmu gdzie często, głównie przez poetów wysuwano utopijne wizje Polski. W swych pismach jednak widział Polskę protestancką jako silne, nowoczesne państwo. Dzięki działalności ks. Otto w polskim protestantyzmie rozwinęło i umocniło się poczucie więzi ewangelików z polskością.
Leopold Otto zmarł 22 października 1882 r. Pochowany został na miejscowym cmentarzu augsbursko - ewangelickim. Jego pogrzeb przemienił się w manifestację patriotyczną warszawskich protestantów.
Przedstawione tutaj informacje na temat tych dwóch wybitnych działaczy narodowych są bardzo ogólne, gdyż możliwości dostępu do obszerniejszych źródeł były mocno ograniczone więc tekst należy traktować jako pewnego rodzaju ogólny zarys orientacyjny, który będzie również i zachętą do szerszego zapoznania się z tym rozdziałem w historii naszego ruchu. Chciałem też zwrócić uwagę na to, że polski nacjonalizm nie tylko był związany z katolicyzmem, ale miał też korelacje z polskim protestantyzmem. Smutnym jest jednak fakt że w naszym ruchu dużo mówi się o pamięci dla bohaterów walczących o nasz kraj, a w praktyce odnosi się to tylko do wybranych postaci. Szkoda, że wielu narodowców, nie chce przyjąć do wiadomości że nie tylko katolicy, ale także i ewangelicy mieli swój istotny wkład w tworzeniu polskiej myśli narodowej i w budowaniu niepodległej Polski.
Nacjonalizm to nie tylko idea to także pewna więź, która powinna łączyć członków danego narodu bez względu na klasę czy wyznanie. To idea która wskazuje cel wspólnej pracy i do
osiągnięcia wspólnego celu jakim jest interes narodowy. Mając na myśli postacie takie jak Franciszek Michejda i Leopold Otto, ciężko jest mi uznać za prawdziwe stwierdzenie padające dziś z ust wielu narodowców (w tym także tych bardziej znanych), że ”prawdziwy Polak to tylko katolik”. Stwierdzenie to zawsze uważałem za jedno z najbardziej niefortunnych w naszym ruchu, zwyczajnie nijak mającego się do rzeczywistości, a także, co wielu wyda się zapewne kontrowersyjne, lekceważących pamięć wymienionych w tym tekście (i nie tylko tych) postaci. Pastor Otto, Ks. Michejda stanowią wzór Polaka, a także wzór do naśladowania szczególnie dla nas, nacjonalistów! I kiedy czytam w gazetach wypowiedzi choćby obecnego prymasa Polski, a także wielu hierarchów kościoła rzymsko - katolickiego, potępiających nacjonalizm czy też romansującymi ze wszelkiej maści zdradziecką hołotą, utwierdzam się jedynie w moich przekonaniach na ten temat.
Sebastian Jaksan
[1] Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska – Muszyńska, Wojciech J. Muszyński,
Polska dla Polaków, wydanie I, s. 39
[2] Olgierd Grott, Faszyści i narodowi socjaliści w Polsce, Kraków 2007, s.135, 180
[3] Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska – Muszyńska, Wojciech J. Muszyński,
Polska dla Polaków, wydanie I, s. 28
[4] Internetowy Polski Słownik Biograficzny
[5] Wikipedia
[6] www.historiaposzukaj.pl