„Ku-Klux klan to szlachetna choć oczerniana grupa Południowców którzy ocalili pół kraju przed zagładą.” H.P. Lovecraft
„Białe imperium ciągle rośnie Choć niewidzialne, przeraża was, przeraża was, przeraża was!” Honor- Pełni nienawiści
Wieczór Święta Dziękczynienia 1915 roku. Grupa mężczyzn zakończyła wspinaczkę na Stone Mountain, miejsce kultu zwolenników Skonfederowanych Stanów Ameryki. Wkrótce szczyt rozjaśnił blask ognia. Wzniesiony wielki drewniany krzyż lizały płomienie. W symbolicznej obecności wszechmocnego Boga i amerykańskiego państwa w postaci Biblii, oraz gwiaździstego sztandaru zostaje zainicjowane przez natchnionego objawieniem Williama Josepha Simmonsa powstanie organizacji znanej w przyszłości jako Rycerze Ku Klux Klanu. Nie w sposób jednak opowiedzieć historii tego ruchu, który wstrząsnął ówczesną Ameryką bez wspomnienia o jego korzeniach.
Przegrana Konfederacji w wojnie secesyjnej to znak bezpowrotnej utraty niepodległości walczącego o wolność Południa i wojskowa okupacja jego terytorium. Nazwano ją fachowo „Rekonstrukcją”. Pod tym pojęciem kryło się upokorzenie południowej społeczności. Służącym po nieprawomyślnej stronie w armii i administracji cywilnej pozbawiano praw obywatelskich, w tym prawa do głosowania. Pełnię tych praw posiadły jednak wyzwolone miliony czarnych, którzy w wielu przypadkach byli faworyzowani przez okupacyjne wojska Unii kosztem białych południowców. W konsekwencji prowadziło to do napięć etnicznych i strachu białych przed marginalizacją. Nakładano wysokie podatki uderzające w gospodarstwa. Pozbawiało to majątku całe rodziny. Na Południe wkroczył także agresywny kapitalizm przed którym broniono się pod sztandarem Dixie. Przemysł bawełniany zaczął podupadać. Dynamiczny industrializm szybko eksploatował zdobyte terytorium. Nastawieni wyłącznie na zysk pracodawcy wyzyskiwali robotników. Zaczęły powstawać związki zawodowe. Ich strajki krwawo tłumiło wojsko. Nierzadko wyzwoleni niewolnicy grupowali się w uzbrojone bandy terroryzujące białych. Niemoc w obliczu sądów, które traktowały łagodnie murzyńskich napastników zaczęła przeradzać się we frustrację. W 1865 roku założony został w miejscowości Pulaski pierwszy Ku Klux Klan, w skrócie KKK. (Nazwa miasta powstała na cześć polskiego generała Puławskiego biorącego udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych). Omawianą organizację utworzyli oficerowie armii konfederackiej. Opisywana struktura polityczna miała za zadanie chronić białą społeczność, oraz cywilizację. Istnieje wiele hipotez wyjaśniających powstanie tej charakterystycznej nazwy Klanu. Wedle części dokumentów organizacyjnych nazwa miała pochodzić od greckiego słowa Kyklos oznaczającego krąg. Klan szybko stał się wpływową organizacją z dziesiątkiem tysięcy zwolenników. Jego działacze nosili stożkowe kaptury zakrywające twarz na wzór chrześcijańskich mistycznych bractw, co okazało się mieć również walor wojny psychologicznej. Zamaskowani ludzie, ubrani w białe szaty, symbolizujące jedność rasy Klansmeni, jeździli konno po okolicy i wzbudzali przerażenie pośród niewykształconych Murzynów. Ci ostatni widzieli w nich duchy poległych konfederatów. KKK działał w konspiracji. Opowiadał się przeciwko dyktatowi rządów federalnych. Na dobrą sprawę stał się on celem służb i represji północnego okupanta. Sytuacja na Południu z czasem uległa diametralnej zmianie. W czarnej społeczności przeważali analfabeci. Często byli oni niezdolni do udziału w życiu politycznym i obywatelskim. Z tego powodu stopniowo ograniczano im prawa. W wyniku walk politycznych wprowadzono segregację rasową. Ostatecznie obroniono prawa białych. Dzięki temu utrwalili oni swoją dominację obywatelską i polityczną na Południu. Cele prześladowanego Klanu zostały spełnione.
Idee Klanu zaczęły odżywać w literaturze na początku XX wieku. Najważniejszą w tej tematyce powieścią był „The Clansmen” autorstwa Thomasa Dixona. Powieść została zekranizowana w 1915 roku przez Davida Warka Grifittha. Film „Narodziny Narodu” okazał gigantycznym sukcesem kinematografii. Natychmiast zwany kultowym i wybitnym sławiący ideały Południa i białej dominacji nad czarnymi, spotkał się także z ostrą krytyką ze strony liberałów. Ze względu na nią reżyser filmu chcąc być postrzegany za osobę o otwartych poglądach swoim kolejnym dziełem „Nietolerancja” uderzył między innymi w nienawiść rasową. Film „Narodziny Narodu” opowiadał historię rodzin rozdzielonych przez Wojnę Secesyjną, a następnie próbujących przetrwać w czasach Rekonstrukcji, gdzie prześladowania ze strony okupanta i wyzwolonych niewolników stawały się codziennością. Jeden z bohaterów w celu obrony i pomszczenia członków własnej rodziny zakłada Ku Klux Klan. Film Grifittha miał ogromny wpływ na formowanie się nowej organizacji Rycerzy Niewidzialnego Imperium Simmonsa.
William Joseph Simmons urodził się w 1880 roku w Harpersville w stanie Alabama. Wychowywał się na wsi, ojciec był lokalnym lekarzem. Simmons próbował pójść w ślady ojca i dostać się na studia medyczne. Jednak jego rodziny nie było stać na wyższe wykształcenie dla syna. Młody William postanowił wstąpić do armii. Los pokierował go na pola bitew wojny hiszpańsko-amerykańskiej. Po powrocie z wojny w trakcie jednego z wiejskich spotkań religijnych przeżywa nawrócenie. Przez krótki okres studiuje na University of the South w Tennessee, jednak porzuca karierę naukową na rzecz działalności kapłańskiej w ramach Episkopalnego Kościoła Metodystów. Po latach posługi w Alabamie i na Florydzie ograniczany przez przełożonych porzuca kapłaństwo. Wiąże się z szeregiem tajnych stowarzyszeń o charakterze ezoterycznym i mistycznym między innymi masonerią i Rycerzami Templariuszy. W jednym z nich o nazwie Woodmen of the World osiąga znaczącą pozycję i otrzymuje przydomek „Pułkownika”. W tym okresie życia Simmons pracuje jako wykładowca historii Południa USA na Lanier University. W 1915 roku Simmons pewnego wieczoru spoglądając w niebo miał doznać wizji, podczas której miał zobaczyć postacie odziany w białe togi podążające powoli w mistycznej procesji. Dla Pułkownika był to swoisty znak od samego Boga, by odrodzić Ku Klux Klan.
Klan miał mieć charakter mistyczny i tajemniczy podobnie jak jego poprzednik z XIX wieku, którego rytuałami i dogmatami Simmons się inspirował. Organizacja miała się charakteryzować tajnym językiem, selektywnym poborem członków, oraz silnym hierarchizmem. Symbolem organizacyjnym został krzyż wpisany w okrąg twórczości symbolizujący także jedność. Bardziej rozpoznawalnym symbolem klanu zwłaszcza w popkulturze stał się płonący krzyż. W cywilizacji zachodniej symbolizował on poświęcenie i służbę. Wedle samego Klanu przypominał on, że Chrystus jest światłem świata. Simmons bazując na statucie pierwszego klanu zwanym The original Ku Klux Klan Prescript stworzył najważniejsze dla drugiego Klanu dokumenty organizacyjne jak O Konstytucji i prawach Rycerzy Ku Klux Klan i Klorianie. Nazwy stanowisk w Klanie zaczerpnięto z legend, baśni i mitów jak przykładowo Imperialny Czarownik (lider organizacji), Wielki Goblin (regionalny lider), Imperialny Rycerz (dyrektor Departamentu Propagandy). Szeregowi działacze mieli tytuł Klansmena, czyli człowieka Klanu. W momencie zdobycia popularności na terenie całego kraju Imperium dzieliło się na 8 Obszarów zwanych Domains o wielkości kilku stanów (z wyjątkiem Nowego Jorku). Domains dzieliły się na Królestwa (realms) odpowiadające poszczególnym stanom. Dalej niższym szczeblem były Prowincje (Provinces) odpowiadające hrabstwom, a najniższym jednostki klanowe (chapters). Rolę głównego zarządu organizacji pełniło Klonokation. Klan miał także ogólnokrajową dystrybucję własnego czasopisma Imperial Night Hawk. Najważniejszy dokument Klanu Kloran autorstwa Simmonsa określał przebieg spotkań, ceremonii i rytuałów Imperium.
Pierwotnie głównym założeniem programowym Klanu było zachowanie dominacji politycznej i społecznej białych w Stanach Zjednoczonych. W obliczu nowych wyzwań społecznych i politycznych w XX wieku jak masowa imigracja dla Klanu stało się głównym hasłem „Ameryka dla Amerykanów”. Podkreślano konieczność obrony amerykańskiej moralności, tradycji i stylu życia. W wizji Klanu Stany Zjednoczone miały pozostać głównie nacjonalistycznym państwem białych anglosaskich protestantów. Imperium charakteryzowało się silnym konserwatyzmem. Sprzeciwiano się rewolucji kulturalnej i wszelkim nowoczesnym trendom obyczajowym. Zachowanie niemoralne piętnowano, lecz zawsze poprzedzano ostrzeżeniem. Pośród listy przewinień było nadużywanie alkoholu (to był już czas prohibicji w USA). Chęć obrony moralności doprowadzała nawet do sytuacji przemocy np. członkowie Klanu w Alabamie pobić mieli prostytutki za publiczne oferowanie usług seksualnych. Ogromną rolę w ideologii Klanu odgrywała gloryfikacja macierzyństwa, oraz wychowania w surowym, patriotycznym duchu nowych pokoleń. Imperium oczywiście sprzeciwiało się masowej imigracji ze środkowej i wschodniej Europy, którą postrzegano jako zagrożenie etniczne i kulturowe. Warto przyjrzeć się tej kwestii bliżej w świetle kryzysu imigracyjnego dotyczącego obecnie Europy jak i Polski. Po pierwsze imigranci nie znając języka i kultury białych Amerykanów, oraz nie posiadając konkretnych planów na przyszłość osiedlali się w swoich dzielnicach, które szybko stały się gettami i enklawami językowo-kulturowymi. Po drugie imigranci, którzy otrzymywali obywatelstwo brali udział w wyborach głosując w dużej mierze na Partię Republikańską przez Południowców postrzeganą jako partię zdrajców (wynikało to z aktywnego udziału republikanów w Rekonstrukcji i represjach wobec Południa). Dodatkowo wielu imigrantów sympatyzowało z radykalnymi ruchami lewicowymi o charakterze antypaństwowym. W latach 20-tych doszło do bardzo intensywnego napływu ludności z krajów katolickich jak Polska i Włochy. Katolicy w USA w 1920 roku osiągnęli już 36% ludności kraju. Oparty mocno na wartościach chrześcijańskich Klan nie patrzył na katolickich imigrantów przychylnie, bowiem uważał iż przekładają oni lojalność wobec Watykanu i Papieża nad lojalność państwa, którego są obywatelami. Głowa Stolicy Apostolskiej była postrzegana jako autokrata chcący rozciągać swoje wpływy po drugiej stronie Atlantyku. Obawa przed Kościołem Katolickim nie była bezpodstawna, papieże wielokrotnie wpływali na wewnętrzną politykę wielu państw. Przykładami znanymi czytelnikom mogą być zajadłe ataki Kościoła, których celem byli francuscy faszyści, albo ruch Christus Rex Leona Degrelle. Chodziło bowiem o to by zachowawcza, skorumpowana chadecja wspierana przez Kościół nie straciła wpływów na rzecz ruchów radykalnych. Warto tu również wspomnieć, że w późniejszych latach 50-tych Kościół Katolicki w USA atakował idee separatyzmu rasowego jako niemoralnego i niezgodnego z katolicką wiarą. Wróćmy jednak do lat 20 w USA. Klan podobnie jak inne ruchy nacjonalistyczne okresu międzywojennego charakteryzował się antysemityzmem. Żydzi zajmowali wiele wpływowych stanowisk w sektorze bankowym, oraz odgrywali ważną rolę w rozwoju drapieżnego kapitalizmu w postaci lichwy i pożyczek na procent. Tradycyjnie jak w krajach europejskich wielu Żydów zasiliło organizacje bolszewickie, które przeprowadzały zamachy terrorystyczne np. ostrzeliwując parady żołnierzy wracających z frontu I Wojny Światowej. W obliczu coraz popularniejszego ruchu komunistycznego USA oficjalnie zaczęło prowadzić antykomunistyczna politykę zwalczając komunistów wewnętrznie za pomocą służb jak i zewnętrznie wysyłając ochotników do walki na terenie Rosji.
Rycerze Ku Klux Klanu w pierwszych trzech latach swojego istnienia rozwijali się bardzo skromnie. Zasada tajemnica i rygorystyczne podejście do rekrutacji ograniczało sukcesywne powiększanie liczby działaczy. Simmons w tym okresie żył niemal na granicy ubóstwa poświęcając cały swój czas na rozwój organizacyjny, ideologiczny i mistyczny Imperium. Po trzech latach, zdobywając ogromną popularność między innymi dzięki amerykańskiej prasie bacznie obserwującej działalność Klanu, rozpoczął się dynamiczny rozwój organizacji. Szybko powstawały kolejne oddziały także poza linią Mason-Dixona oddzielającą Południe od reszty Unii. Oznaczało to symboliczne przekroczenie granicy wpływów XIX wiecznego Klanu. W północnych stanach wbrew pozorom Imperium stało się równie popularne jak na konserwatywnym Południu. Największą liczbę członków skupionych w 20 Klavernach w liczbie 50 tysięcy posiadało Chicago. W mieście Emporia w stanie Kansas Klan pilnował by wszyscy wierni uczestniczyli w niedzielnych nabożeństwach. Organizowano polowania na przestępców gnębiących okolice, parady, oraz spotkania z mieszkańcami mające rozwiązywać problemy lokalnych społeczności. We współczesnych publikacjach na temat Ku Klux Klanu zapomina się całkiem, że jednym z głównych filarów jego działalności była działalność społeczna. Z głównego skarbca organizacji finansowano budowę szkół, szpitali, przytułków, lokalne klany brały pod opiekę finansową sierocińce. Biednym białym rodzinom pomagano udzielając nieoprocentowanych pożyczek, zapewniano bezrobotnym pracę. Dzięki tej aktywności Klan zdobywał coraz większą popularność. Klan popierali zarówno przedstawiciele klas niższych jak i zamożnych. Pierwsi widzieli w organizacji Pułkownika szansę na poprawę egzystencji i powstrzymanie zabierania pracy przez imigrantów z Europy obniżających płace. Drudzy widząc rosnący ogromny wpływ Klanu wykorzystywali go do utrzymywania swoich wpływów, oraz rozwoju kontaktów biznesowych. Ku Klux Klan popierany zarówno przez polityków Republikanów jak i Demokratów, stał się obecny na terenie całego kraju. Klan nie różnił się od wielu ruchów etnonacjonalistycznych czasu międzywojennego w przypadku przemocy. Posiadał on paramilitarne oddziały. Organizowały one akcje bojówkarskie wymierzone w przeciwników politycznych, imigrantów, Murzynów. Przeprowadzano akcje bojkotu sklepów żydowskich i katolickich. Politycy nie mogli ignorować Rycerzy. Znamiennym faktem wybory z 1922 i 1924 r. gdy okazało się, że często nie jest możliwa wygrana bez poparcia Klanu. Po wyborach w 1922 członkami organizacji było 75 kongresmenów. Obecność Klanu w polityce, w administracji, urzędach, życiu codziennym stała się w Stanach Zjednoczonych powszechna. Nie oznacza to jednak, że Klan mógł działać zawsze swobodnie. Wielokrotnie dochodziło do afer i politycznych gier stygmatyzujących jego działaczy służących w administracji publicznej. Zarzucano im próby wpływania na ważne decyzje polityczne. Oprócz tego zakazywano członkom KKK działalności w państwowych instytucjach. Zdarzało się że politycy wykorzystywali w wyborach poparcie Klanu, by go zdradzić zaraz po zwycięstwie, a następnie żądnych zemsty ludzi Pułkownika represjonować. Dla przykładu w Indianapolis burmistrz wprowadził szereg lokalnych ustaw zakazujących Klanowi palenia krzyży co uniemożliwiało de facto legalne przeprowadzanie wszelkich klanowych ceremonii. Oprócz tego w Indianie Imperium miało do dyspozycji firmę Horse Detective Association w ramach której blisko 20 tysięcy Klansmenów uzyskało legalnie broń palną i uprawnienia policyjne. Dzięki temu skuteczniej zwalczano wrogów politycznych i opozycję w czasie wyborów. Klan posiadał także własny wywiad. Badał wszelkie ślady korupcji wśród polityków. Takie informacje służyły jako skuteczna broń przeciwko wrogim politykom, negatywnie nastawionym do Ku Klux Klanu.
Rycerze Ku Klux Klanu posiedli niemal władzę nad całym krajem i kontrolę nad kierunkiem jego rozwoju zarówno w gospodarczym, etnicznym, jak i politycznym zakresie. Zwycięstwo było na wyciągnięcie ręki. Co się jednak stało, że tak potężna organizacja miała po latach popularności znaleźć się na marginesie życia politycznego? Przyczyn jak się okazało było wiele. Po pierwsze skandale obyczajowe w które zamieszani byli prominentni członkowie Klanu. Po drugie walka o władzę, chciwość, hipokryzja i korupcja. Po trzecie zaciekłe ataki medialne. Po czwarte wpływ Wielkiego Kryzysu na KKK. Ten ostatni powód osłabił Ku Klux Klan zamiast go na dobrą sprawę wzmocnić, tak jak na przykład ruchy narodowo-socjalistyczne i narodowo-radykalne w Europie. W konsekwencji powyżej opisane powody, miały zgubny wpływ dla Imperium. W 1925 roku Klan głównie składał się z przedstawicieli klas niższych, a swój egalitaryzm i elitarność zmienił na rzecz ruchu masowego. To wpłynęło jednak na wzrost oczekiwań nowych członków, których przywódcy Klanu nie byli w stanie spełnić. Wiele prominentnych gazet jak liberalny The New York Times szukało wszelkich możliwości do uderzenia w Klan, przeprowadzając dziennikarskie śledztwa ujawniające upadek moralności i hipokryzję Klansmenów. Ta hipokryzja miała stać się gwoździem do trumny. Wielu Klansmenów będących oficjalnie zwolennikami prohibicji było alkoholikami, lokalny lider w Indianie Wielki Smok D.C Stephenson został oskarżony i skazany za gwałt i morderstwo na białej dziewczynie co wywołało szok w całym kraju. W Denver lokalny szef policji i członek Klanu był zaangażowany w hazard, prostytucję, oraz sprzedaż alkoholu. Krajowym przywódcom szybko organizacja wymknęła się spod kontroli i nie byli w stanie skutecznie nią zarządzać. Wielu historyków uważa, że niekoniecznie też chcieli działać dla organizacji, bowiem byli zajęci gromadzeniem majątków pozyskiwanych ze składek członkowskich, co miał robić sam Pułkownik Simmons. Dochodziło do buntów i podziałów, gdy lokalne oddziały odmawiały płacenia składek i podporządkowania się swoim przełożonym, których uznawano za niemoralnych i szkodzących organizacji. Secesje od Imperium były tylko kwestią czasu, pierwszy odłączył się Klan w Pensylwanii, tworząc American Debating Society. Wkrótce potem powstały kolejne jak Minute Men of America, albo Independent Klan of America. By powstrzymać utratę wpływów Klanu jego liderzy przenieśli w 1925 roku siedzibę do Waszyngtonu, a w kolejnym roku zorganizowano marsz 40 tysięcy Klansmenów ulicami stolicy. Co ciekawe idee klanowe dotarły również do Europy. Niemiecki pastor Otto Strohchein założył w 1923 roku w Berlinie Klan pod nazwą German Order of the Fiery Cross. Zrzeszał on 300 osób, został zdelegalizowany jak wszystkie inne tajne stowarzyszenia po dojściu do władzy przez narodowych-socjalistów. W latach 30-tych jedynym stanem, w którym Klan odgrywał jakąkolwiek rolę polityczną była Floryda.
Konflikt o władzę w Imperium ujawnił się, ze względu na postawę Pułkownika Simmonsa. Przestał on poświęcać się dla organizacji. Zarządzanie również stało w tym momencie na mizernym poziomie z jego strony. Zamiast tego miał on obsesyjnie gromadzić prywatny majątek na podstawie składek członkowskich. W tym czasie coraz więcej członków oczekiwało aktywnego zaangażowania się Klanu w działalność polityczną. Tym też był zainteresowany jeden z liderów Wysoki Cyklop Hiram Evans. Między nim, a Pułkownikiem rozpoczęła się ostra rywalizacja o tytuł przywódcy Imperium Wielkiego Smoka. Rywalizacja ta doprowadziła do powstania w najwyższych władzach atmosfery intrygi i spisków, w wyniku których posuwano się nawet do zabójstw. Jednego z nich ofiarą padł osobisty prawnik Simmonsa. W końcu Simmons ustąpił ze stanowiska lidera w skutek szantażu. Szybko jednak stworzył organizację Kamelia, będącą żeńskim odpowiednikiem Klanu. Nowy lider Imperium Evans nie uznał Kamelii co doprowadziło do kolejnych podziałów i wzajemnych oskarżeń. W wyniku podziałów Simmons próbował obalić Evansa zajmując ze swoimi zwolennikami siedzibę Klanu w Atlancie podczas nieobecności nowego lidera. Ostatecznie sprawa skończyła się w sądzie. Sąd przyznał prawo Evansowi do sprawowania władzy w Klanie, równocześnie prawa do oznaczeń, rytuałów zostały przyznane Simmonsowi. Za korzystanie z ich przez Imperium miał dożywotnio otrzymywać kwotę tysiąca dolarów miesięcznie. 5 stycznia 1924 roku Pułkownik zostaje definitywnie wyrzucony z Klanu. Umiera samotnie w Alabamie tydzień po kapitulacji III Rzeszy.
Klan próbował walczyć o wpływy tak długo jak istniał. Do dojściu do władzy Hitlera wielu Amerykanów sympatyzowało z ruchem narodowo-socjalistycznym, który był dla nich przykładem realnej działalności, a rodzimy Ku Klux Klan niewypałem. Sam Klan na początku lat czterdziestych nawiązał współpracę z narodowo-socjalistycznym German-American Bund, która ograniczyła się do nielegalnych wieców. Po II Wojnie Światowej pojawiła się ostatnia znacząca fala aktywności społecznej i politycznej Ku Klux Klanu, który zmienił część założeń programowych dostosowując się do nowej rzeczywistości. Imperium otworzyło się na nowe społeczności w tym katolicką. Walczono o zachowanie separatyzmu rasowego, zwalczano wpływy komunistyczne i żydowskie. Działalność społeczna nadal miała decydującą rolę. Co ciekawe część Klanu porzuciła prymitywny rasizm na rzecz konstruktywnego egzystowania różnych ras na jednym terytorium w ramach segregacji. Oddziały finansowały budowę szkół i kościołów dla czarnych, by podnieść ich poziom życia. Z okazji Bożego Narodzenia małżeństwu czarnych emerytów przekazano prezent w postaci telewizora. Na jeden z wielkich wieców Klanu zaproszono samego Muhammada Alego, który wygłosił w obecności kilkuset białych kapturów przemowę na temat szkodliwości mieszania ras.
Podsumowując Ku Klux Klan stał się w popkulturze symbolem białego rasizmu i nienawiści. Ten obraz bardzo chętnie wykorzystywała komunistyczna propaganda w Bloku Wschodnim w tym w Polsce, by demonizować USA. Taki stereotyp jest fałszywy. Ku Klux Klan, a zwłaszcza jego drugą falę z lat 20-tych i 30-tych należy postrzegać jako jeden z ruchów nacjonalistycznych charakterystycznych dla międzywojnia. Był radykalny, fanatyczny, chrześcijański, nie bał się użycia przemocy wobec przeciwników politycznych, jednak na wskutek wielu błędów przeszedł trwale do historii. Obecnie w USA istnieje wiele lokalnych organizacji odwołujących się do Klanu. Większość z nich gromadzi kilkanaście osób infiltrowanych przez służby. Współczesne działania tego typu wydają się być raczej parodią niegdyś potężnej i poważanej organizacji, która dla wielu współczesnych nacjonalistów pozostaje historyczną inspiracją.
Witold Jan Dobrowolski