Arthur Griffith wydaje się być zapomnianą postacią w irlandzkiej historii najnowszej. Wpisuje się on nie tylko w nurt irlandzkiego nacjonalizmu i republikanizmu, ale również tradycjonalizmu oraz monarchizmu. Początkowo był sympatykiem autonomii dla Irlandii w ramach monarchii brytyjskiej (tzw. zasada „Home Rule” - „Rządy Krajowe”). Na przestrzeni lat wyznawane przez niego wartości „dojrzewały”. Jego idee polityczne ewoluowały w stronę irlandzkiego republikanizmu, nacjonalizmu i dążeniu do niepodległości dla swojej ojczyzny. W tym podejściu widać życiowy pragmatyzm, jednak zawsze na rzecz Irlandii. Życiorys tego człowieka podzielić trzeba na dwa główne okresy. Pierwszy z nich związany będzie z wcześniej wspomnianą ideą monarchizmu i autonomii (1871-1917), natomiast drugi z republikanizmem i walką o suwerenność ojczyzny (1917-1922).
A. Griffith przyszedł na świat dnia 31 marca 1871 r., w Dublinie. Uznaje się, że jego start w polityce rozpoczął się od przynależności do Ligii Gaelickiej. Działalność naszego bohatera przed utworzeniem partii Sinn Fein („My Sami”) charakteryzowała się np. bojkotowaniem produktów brytyjskich i konsumentów kupujących „obce rzeczy”. Oprócz tego szykanował on osoby, które nie kupowały irlandzkich wytworów rzemieślniczych i rolniczych. Obydwa te zachowania można określić mianem biernego oporu o wartości narodowe. A. Griffith w tym okresie nawoływał również do kulturowego powrotu do „spuścizny przodków”. Chodzi dokładnie o posługiwanie się językiem irlandzkim w codziennej mowie i w sztuce. Podobny pogląd wyznawał wspomniany w ramach Szturmu - Patrick Pearse.
W 1905 r. A. Griffith założył partię Sinn Fein. Wdrażała ona jego program polityczny. Główny z postulatów polegał na utworzeniu monarchistycznej unii personalnej pomiędzy Irlandią, a Wielką Brytanią. Irlandia według tych planów miała posiadać autonomię i stać się równorzędną prawną częścią w ramach Imperium Brytyjskiego. Powstałaby tzw. „monarchia brytyjsko-irlandzka”. Skąd zaczerpnięto pomysł? A. Griffith interesował się uzyskaniem autonomii przez Węgrów w ramach habsburskiej CK-monarchii. Podobnej autonomii chciał w Irlandii. Poglądy na ten temat spisał w publikacji „Resurrection of Hungary”. A. Griffith wdrożył też drugi postulat partii - wycofanie irlandzkich posłów z Westminsteru i utworzenie tzw. Irlandzkiej Rady Narodowej.
Przed pierwszą wojną światową A. Griffith przeciwstawiał się wszelkim aktom rewolucyjnym w Irlandii. Potępił on m.in. robotniczy Lokaut z 1913 r. Odrzucał też zrywy narodowe. Uważał takie metody za złe ku uzyskania niepodległości. (Dla porównania - przed pierwszą wojną światową, ten sam pogląd „anty-rewolucyjny” i „anty-powstańczy” widać było np. pośród polskiej endecji z Królestwa Polskiego z Romanem Dmowskim na czele). A. Griffith pomagał również w tworzeniu innych organizacji pro-narodowych i pro-patriotycznych. Wymienić tu warto dwie: organizacje kobiet „Córy Irlandii” i harcerstwo „Na Fianna”. (Kierowała nimi wspomniana w ramach Szturmu - Konstancja Markiewicz). Nasz bohater stał się również wydawcą tygodnika „United Irishman” w latach 1899-1906.
Podczas I wojny światowej doszło do Powstania Wielkanocnego. (24-30 kwietnia 1916 r.). A. Griffith oficjalnie je potępiał. Negatywny stosunek do zrywu nie pomógł mu podczas aresztowania. Brytyjczycy argumentowali to tym, iż jako przewodniczący partii Sinn Fein miał wpływ na owe „wypadki”. Mało tego brytyjska generalicja w rozkazach błędnie określała „buntowników” wymiennym sformułowaniem „Sinn Feinersi”. A. Griffith z rebelią nie miał nic wspólnego. Nie wspierał jej ani ideowo ani finansowo. Dlaczego doszło do jego aresztowania? Trzeba w tym miejscu sprostowania dla czytelnika. Brytyjczycy źle zanalizowali sytuację. Sinn Fein nie wspierało insurekcji finansowo, zbrojnie ani ideowo. W tym czasie owa partia walczyła o autonomię i utworzenie monarchii brytyjsko-irlandzkiej, a powstańcy walczyli o pełną suwerenność w imię wartości republikańskich. Widać tutaj ideologiczną sprzeczność. Oprócz tego Powstanie Wielkanocne wywołało dobrze zakonspirowane i nierozpracowane, działające w ukryciu, Irlandzkie Bractwo Republikańskie.
Po Powstaniu Wielkanocnym A. Griffith został osadzony w obozie przejściowym. Znaleźli się w nim także walczący podczas wspomnianej rebelii np. Michael Collins i Eamon de Valera. Najprawdopodobniej ten okres więzienia wpłynął na zmianę światopoglądową A. Griffith’a. Chodzi dokładnie o zmianę ideologiczną z monarchizmu i autonomii ku republikanizmowi irlandzkiemu i pełnej niepodległości dla swojej ojczyzny. Widząc niedolę swoich pobratymców w pewnym stopniu się radykalizował. Tą nową postawę widać było w jego zachowaniu. Podam dwa przykłady. Pierwszy to potępienie rozstrzeliwań liderów Powstania Wielkanocnego. (Maj 1916 r.) Drugi to przeciwstawienie się przymusowemu wcielaniu Irlandczyków do armii brytyjskiej (wcześniej wstępowali oni jako ochotnicy), którzy mieli być wykorzystani do wojny przeciw państwom centralnym. (Marzec 1918 r.).
Sytuacja w latach 1916-1918 była znamienna w skutkach, a najbardziej dosadny w tych zmianach był rok 1917. W wyniku głosowania partyjnego A. Griffith stracił przewodnictwo w Sinn Fein. Przywództwo przejął E. de Valera. W konsekwencji spowodowało to zbudowanie nowego zaplecza politycznego i świeżości w szeregach partii na nadchodzące wybory. Sinn Fein i sam A. Griffith przestali żądać od Wielkiej Brytanii autonomii, rządów krajowych i tworzenie monarchii brytyjsko-irlandzkiej na wzór CK monarchii. Poglądy te przeszły do lamusa i śmietnika historii. Liczyła się już niepodległość Irlandii w formie republiki. Nie zmienił się jednak pogląd Sinn Fein w kwestii wycofania irlandzkich posłów z Westminsteru i utworzenia tzw. Irlandzkiej Rady Narodowej. Zrealizowano go 21 stycznia 1919 r. Tego dnia, 25-ciu członków Sinn Fein, wybranych w demokratycznych brytyjskich wyborach do Westminsteru, przeniosło się do Dublina i utworzyło „Dail Eireann” - pierwszy niezależny irlandzki parlament. Z irlandzkiego niezależnego sejmu powstał Rząd Narodowy, w którym A. Griffith zyskał stanowisko wiceprezydenta oraz ministra spraw wewnętrznych. Podczas nieobecności przewodniczącego rządu E. de Valery, faktyczną władzę przejmował A. Griffith i M. Collins. Trwało tak praktycznie przez cały okres wojny anglo-irlandzkiej. (1919-1921).
Na czym polegała praca A. Griffith’a w tym rządzie? Dla przykładu jako minister spraw wewnętrznych utworzył on eksperymentalnie „podziemne republikańskie sądownictwo” ze specjalną „podziemną policją”. Nie był on do końca przekonany do tego pomysłu. Siły te działały od 15 kwietnia do 8 czerwca 1920 r. Szacuje się, że w wyniku tej działalności aresztowano 84 osoby. Warto wspomnieć, że doszło też do aresztowania A. Griffith’a . (Listopad 1920 r.) Pomimo tego pracował on dalej zza więziennych brytyjskich krat. Wysyłał on drogą konspiracji polecenia dla rządu Podziemnej Republiki Irlandzkiej.
A. Griffith odegrał ważną rolę w rozmowach dyplomatycznych po wojnie anglo-irlandzkiej. Został on wysłany do Londynu w delegację dyplomatyczną wraz z wcześniej wspomnianym M. Collins’em. 6 grudnia 1921 r. podpisali oni dokument, który przeszedł do historii jako „Treaty 1921”. Tak jak opisywałem to w „Dziejach Irlandzkiego nacjonalizmu cz. 3” delegacja irlandzka została przymuszona do podpisania dokumentu przez brytyjczyków. Grożono Irlandii wojną o charakterze totalnym, jeśli wysłannicy Dail Eireann nie zgodzą się na ustalone warunki czyli m.in. na: podział kraju na część północną i południową; państwowość w formie dominium jaką miała np. Kanada. Swoje postępowanie argumentowali tym, że trzeba było pójść na ugodę, podpisać traktat, wykorzystać najbliższe lata na odbudowę kraju, aby mieć w przyszłości zaplecze zbrojne do kontynuowania walki o pełną suwerenność kraju. Ponadto A. Griffith wierzył w to, iż utworzona komisja graniczna uzna Ulsterskie państewko w Północnej Irlandii za nierealne do utrzymania w przyszłości. Niestety intencje A. Griffith’a i M. Collins’a zostały źle odebrane w ojczyźnie, co w konsekwencji wywołało wojnę domową w Irlandii w latach 1922-1923. Za jej początek uznać trzeba zdarzenia, które miały miejsce podczas głosowania za przyjęciem/nie przyjęciem „Treaty 1921” w irlandzkim parlamencie. (Styczeń 1922 r.). Gdy wynik głosowania wygrała strona za przyjęciem dokumentu, E. de Valera z mównicy przekazał, że nie będzie pełnił roli prezydenta „Wolnego Państwa Irlandzkiego” i ze swoimi zwolennikami opuścił Dail Eireann. Prezydenturę przejął A. Griffith, choć nie na długo, bo zmarł on 12 sierpnia 1922 r. W kwestii zgonu sprawa jest niewyjaśniona. Jedne źródła podają, że był to zawał serca, inne, że wylew.
Idea A. Griffith’a ewoluowała od monarchizmu i autonomii do republikanizmu i niepodległości. To on był twórcą partii Sinn Fein. To on był pomysłodawcą programu, aby opuścić Westminsterski brytyjski parlament i utworzyć pierwszy niezależny irlandzki sejm, którym stał się Dail Eireann. A. Griffith’a określić trzeba mianem irlandzkiego męża stanu. To określenie pasuje najbardziej do okresu lat 1919-1921, kiedy to nawet z za więziennych krat, jako minister spraw wewnętrznych, działał na rzecz swojego narodu i kraju. Co do podpisania przez niego „Treaty 1921” kwestia zostaje sporna, czy była to dobra, czy zła decyzja.
Patryk Płokita
Bibliografia:
Cottrell P., „The war for Ireland 1913-1923”, wyd. Osprey Publishing, New York 2009.
Donnelly J., „Encyklopedia of Irish History & Culture”, wyd. Thomson Gale 2004.
Griffith A., „Resurrection of Hungary”, Third edition, 1918, [w:] http://www.askaboutireland.ie/reading-room/digital-book-collection/digital-books-by-subject/history-of-ireland/griffith-the-resurrection/
Grzybowski S., „Historia Irlandii”, wyd. zakład narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003.
Klimkiewicz S., „Republika Irlandii”, wyd. KAW, 1979.
Płokita P., Dzieje irlandzkiego nacjonalizmu cz. 3” [w:] „Szturm” nr 26, listopad 2016.
Swoboda G., „Dublin 1916”,Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006.