Zgodnie z zapowiedzią, którą poczyniłem w ostatnim tekście poświęconym poglądom i biografii Herdera, pragnę zaprezentować odbiór myśli tego niemieckiego filozofa na ziemiach polskich. Samą skalę jego oddziaływań na różnej maści Polaków można rozpoznać już na podstawie wymienionych we wspomnianym, poprzednim artykule postaci, które inspirowały się nim. Wśród tych person pojawiły się osoby tak ważne dla polskiej kultury jak chociażby Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Staszic, Joachim Lelewel, Ignacy Krasicki, Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Karol Libelt, czy Bronisław Ferdynand Trentowski. Nie sposób byłoby przedstawić w ramach jednego tekstu związki z Herderem samych tych podanych jako przykład literatów. Podjąć się więc należy wyboru. Nie należy on do najłatwiejszych. Powinien być możliwy do zreferowania w ramach jednego artykułu oraz równocześnie pokazywać skalę oddziaływań Herdera na wielkich Polaków. W tym zbiorze na pewno powinny się znaleźć trzy postacie Stanisław Staszic (jako osoba reprezentująca środowisko Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauki i będącą ważną personą polskiego oświecenia), Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki (jako dwaj przedstawiciele opozycyjnych nurtów literackich polskiego romantyzmu). Ponadto – należałoby zawrzeć w podsumowaniu próbę odpowiedzi na pytanie „Czy Johann Herder może inspirować dzisiaj?”
Pierwszą postacią, której myśl (nieświadomie) była częściowo zbliżona do herderyzmu, był Stanisław Staszic. Odnaleźć można u niego ideę „czucia ludzkiego”, której herderowskim odpowiednikiem był „Menschheit Humanitat”. Staszic w swoim dziele „Ród ludzki” zawiera tezy, pod którymi bez oporu mógłby podpisać się Herder. Mowa przede wszystkim o oświeceniowym przekonaniu o wielkości ludzi oraz ich możliwościach (głównie tych związanych z naszym intelektem, rozumem). Był to co prawda wyraz tendencji obecnych w wielu miejscach, u wielu myślicieli europejskiego oświecenia, ale nie zmienia to faktu, że obaj filozofowie byli ze sobą nieświadomie związani. Poza podkreślaniu szczególnej roli i mocy człowieczeństwa, zarówno Herder, jak i Staszic byli wielkimi orędownikami istotności tożsamości narodowych. Oboje zdawali sobie sprawę z tego, że idea narodu jest czymś więcej niż tymczasową modą, czy wytworem oświeceniowym. Oboje jej bronili zaciekle.
Drugim z wybranych polskich myślicieli powiązanych z Herderem był Adam Mickiewicz. Warto zaznaczyć, że pierwszy spośród naszych wieszczów narodowych odwołuje się do herderyzmu już w sposób zupełnie świadomy. Co ciekawe – robi to w bardzo szerokim wymiarze. Te odwołania dotyczą niemal każdego aspektu myśli Johanna Herdera. Mickiewicz nie tylko był spadkobiercą ideałów późno-oświeceniowych, ale odnajdywał w herderyzmie gro inspiracji, które stały się kamieniem węgielnym polskiego romantyzmu. Może i powiedzieć, że polski romantyzm jest ufundowany na ideałach Herdera, to zbyt wiele, ale mimo wszystko można zaryzykować stwierdzenie, iż oba nurty tej epoki (romantycy i klasycyści) w dużej mierze nawiązują do myśli herderowskiej i odgrywa to sporą rolę dla ich finalnego ukształtowania. Wracając do samego Mickiewicza, uznawał on (nieco inaczej niż Staszic), że z emanacją ideału ludzkości obcujemy poznając jej cząstki w poszczególnych ludziach. Ponadto wieszcz ten – podobnie jak Herder – uznawał szczególną rolę Słowiańszczyzny wraz z jej orientalnym (indyjskim) rodowodem. Co więcej – był on zwolennikiem zapoczątkowanego przez herderyzm kulturowego rozumienia narodu (ze szczególnym uwzględnieniem roli języka). Dlatego też można przeprowadzić analogię między herderowskim „Naturpoesie”, a mickiewiczowską pieśnią gminną. Jak widać – wiele jest elementów wspólnych między teoriami Mickiewicza, a preromantyzmem Herdera.
Trzecim przykładem powiązania poglądów niemieckiego filozofa narodu ze znaczącymi polskimi myślicielami jest Juliusz Słowacki. Drugiego wieszcza łączy z Herderem przede wszystkim wielkie zainteresowanie sprawami historiozofii. Słowacki jest znany głównie z idei winkelriedyzmu, która była de facto krytyką teorii mesjanistycznych Mickiewicza. Polegała w dużym uproszczeniu na przeświadczeniu o bezsensie podejmowania znacznych krwawych ofiar w imię wyższych celów. Słowacki był również żywo zainteresowany sprawami Słowiańszczyzny, którą to Herder także się zajmował i jej schlebiał. Ponadto – istotną płaszczyzną wspólną obu tych myślicieli była symbolika. W dziełach ich wielką rolę odgrywały symbole, które były szeroko identyfikowane z różnymi zjawiskami. Zaznaczyć należy, że owa identyfikacja następowała w wyniku utartych przez stulecia w ludowych podaniach, pieśniach i innych tekstach kultury wzorcach.
To skromne i wybiórcze przybliżenie związków Johanna Herdera z polskimi elitami, które kształtowały naszą kulturę, dobiega końca. Trzy postacie i krótkie opisy ich relacji z niemieckim filozofem z pewnością nie są wyczerpujące, ale mogą już być pewnym obrazem przestrzeni, którą zatacza polski herderyzm. Ponadto żywię nadzieję, że będą one stanowiły punkt wyjścia do zainteresowania tematem. Niestety nie dysponuję wystarczającymi materiałami naukowymi, które mogłyby mi pozwolić na jakąś monografię poświęconą zagadnieniu recepcji Herdera przez Polaków. Nie mniej – warto mieć świadomość, że skala jego oddziaływań na Polaków jest spora. Przedstawiłem pokrótce trzy wielkie osobistości polskiej kultury będące w różnym stopniu związane z postacią Johanna Herdera. Staszic reprezentuje pokolenie współczesnych Niemców. Natomiast Mickiewicz i Słowacki pokolenie jego bezpośrednich następców. Można byłoby przywołać jeszcze wielu późniejszych myślicieli (choćby kilku spośród tych wymienionych) polskich, ale wybór tych trzech wiązał się z chęcią ukazania aktualności Herdera podczas jego życia, niedługo po jego śmierci oraz – pośrednio – jeszcze później. Niektórzy polscy filologowie twierdzą, że nasza literatura wciąż tkwi w romantyzmie. Jeśli to choćby po części prawda, to owoce herderyzmu w dużej mierze są obecne nawet dzisiaj. Odpowiedź na pytanie postawione we wstępie jest pozytywna – twierdzę, iż Herder wiele nam dał i nadal możemy z niego czerpać. Elementy godne uwagi w jego myśli dzisiaj to przede wszystkim: badania nad narodowotwórczą rolą języka, analiza kulturowych aspektów narodu oraz sposób realizacji jednostki oraz społeczeństw w rodzaju ludzkim.
Michał Walkowski