Gdy mowa o Irlandzkiej Armii Republikańskiej (ang. „Irish Republican Army" - IRA) to nie można zapominać o Michael’u Collins’ie. Bohater irlandzkiej wojny o niepodległość został wspomniany w ramach „Szturmu” w „Dziejach Irlandzkiego Nacjonalizmu” w części drugiej i trzeciej. W numerze 30 postać ta idzie na warsztat historyczny. Nie będę pisał o życiu prywatnym i śmierci M. Collins’a. Skupimy się na dwóch aspektach tej postaci. Po pierwsze na ścieżce „wejścia” w irlandzki republikanizm, po drugie - na radykalnej zmianie polityki zbrojnej wobec IRA. To właśnie ona miała wpływ na przebieg wojny anglo-irlandzkiej. Nie bezpodstawnie M. Collins’a uznaje się za pioniera miejskiej partyzantki 20-lecia.
Michael John Collins przyszedł na świat 16 października 1890 r. nieopodal miejscowości Clonakilty w hrabstwie Cork. Z pochodzenia był chłopem. Wychowała go katolicka rodzina. W 1905 r. opuścił Irlandię i trafił do Londynu. Podjął tam pracę w pocztowym banku oszczędnościowym. W owym czasie, jak na przyszłego irlandzkiego republikanina i nacjonalistę przystało, działał w Gaelickim Związku Atletycznym (ang. „Gaelic Athletic Association” - GAA) oraz w Lidze Gaelickiej (ang. „Gaelic League”). W 1909 r. wstąpił on do Irlandzkiego Bractwa Republikańskiego (ang. „Irish Republican Brotherhood” - IRB). To właśnie w tym okresie narodził się jego pseudonim - „Wielki Kumpel”. W 1914 r. wrócił do Irlandii i uniknął poboru do brytyjskiego wojska. Przebywając w Dublinie zasilił szeregi Irlandzkich Ochotników (ang. „Irish Volunteers”; irl. „Oglaigh na hEireann”). M. Collins podczas Powstania Wielkanocnego (kwiecień 1916) pełnił rolę adiutanta Joseph’a M. Plunkett’a. (Powstanie to w języku angielskim nosi nazwę „Easter Rising”). Uzyskał to stanowisko dzięki oczytaniu i twórczości poetyckiej. Po przegranej rebelii, internowano go bezterminowo do obozu Frongoch Gaol, w Walli. W grudniu 1916 r. zmieniła się polityka Wielkiej Brytanii wobec przetrzymywanych powstańców i część z nich wypuszczano na wolność. Po opuszczeniu więzienia M. Collins wrócił do Irlandii i wznowił działalność w strukturach IRB. Stał się także członkiem partii politycznej „Sinn Fein” (irl. „My Sami”).
W styczniu 1919 r. sprawa Irlandzka nabierała tępa. Rozpoczęła się wojna o niepodległość Irlandii. M. Collins przyjął dwie funkcję w strukturach Irlandzkich Ochotników: dyrektora organizacji oraz dyrektora wywiadu. Ponadto uzyskał fotel ministra finansów Podziemnej Republiki Irlandzkiej, co ułatwiło mu pracę w terenie. Oprócz tego przeorganizował IRB. Nadchodziły nowe czasy dla irlandzkiej walki o suwerenność. M. Collins posiadał doświadczenie z nieudanego Powstania z 1916 r. i wykorzystał je w nowym konflikcie. Doskonale zdawał sobie sprawę, iż z Brytyjczykami w otwartej wojnie nie ma szans na zwycięstwo. Zastosował nową formę walki - działania partyzanckie.
Pierwszą inicjatywą M. Collins’a godną przedstawienia jest stworzenie struktur irlandzkiego wywiadu. Wymienić tu trzeba agenta Edwarda Broya ps. „Ned”. Początkowo działał on na rzecz Brytyjczyków, dopiero później przeszedł na stronę M. Collins’a. Na czym polegała jego praca? Bezpośrednio dawał on M. Collins’owi informacje na temat działalności Irlandzkich Ochotników, o których dowiadywał się np. ze środowiska brytyjskich wojskowych. Niestety wykryty E. Broy współpracę z „buntownikami” przypłacił własnym życiem. Inną „szpicą” irlandzkiego wywiadu była kuzynka „Wielkiego Kumpla” - Nancy O’Brien. Pracowała jako telegrafistka i przekazywała tajne brytyjskie depesze bezpośrednio M. Collins’owi. Pod koniec tego wątku warto przedstawić chyba najbardziej spektakularną akcję. Wiosna 1919 r. Nierozpoznany przez nikogo M. Collins wchodzi do kwatery głównej brytyjskiego okupanta - Dublińskiego Zamku. Przejrzał tam teczki brytyjskiego wywiadu dotyczące działalności Irlandzkich Ochotników oraz na swój własny temat. Znacznie ułatwiło to pracę w terenie dla irlandzkiej niepodległościowej partyzantki.
Drugą inicjatywą, w której brał udział bezpośrednio M. Collins była reorganizacja sił zbrojnych oraz stworzenie nowej taktyki dla Irlandzkich Ochotników. Na pewno zmieniło się nazewnictwo wspomnianej formacji. Angielskie określenie „Irish Volunteers” zastępowano oficjalnie irlandzkim „Oglaigh na hEireann”, co w obydwu językach oznacza to samo. Pojawiło się też nowe określenie w języku angielskim: „Irish Republican Army”, bezpośrednio nawiązując do Rebelii z 1916 r. Pewnym jest, że IRA w latach 1919-1921 walczyła na rzecz „Podziemnej Republiki Irlandzkiej”. Potwierdzeniem tego faktu np. wprowadzone ślubowanie z dnia 20 sierpnia 1919 r. dla żołnierzy IRA na wierność i lojalność wobec władz Podziemnej Republiki Irlandzkiej oraz dla niezależnego jednoizbowego parlamentu - Dail Eirean. Oficjalnie członkowie Dail Eireann i Sinn Fein nie przyznawali się do działalności IRA aż do roku 1921.
Michael Collins wraz z Richardem Mulcahym i Dickiem McKee opracowali nowe formy tworzenia struktur wojskowych dla Irlandzkich Ochotników. W latach 1919-1921 struktury IRA składały się z 16 dywizji, te dzieliły się na brygady, a następnie na bataliony. Porzucono mundury i zakładano cywilne ubranie. Długie płaszcze, kapelusze, robotnicze kaszkiety; zasłaniano twarz szalikami lub szmatami; do takiego stroju zakładano getry; wyżsi oficerowi nosili krawat i koszule z kołnierzem; do spodni zakładano skórzane pasy w celu wyróżniania się pośród tłumu, aby dać się rozpoznać innym członkom IRA. W 1921 r. niektórzy Ochotnicy zaczęli nosić zielone mundury z 1916 r. ze względu na oficjalne przyznanie się Irlandzkiego Rządu do działań IRA. Oprócz operacji wojskowych, Ochotnicy Irlandzcy żyli w rodzinach. Utrzymywali się z pracy np. na roli, a część chodziła do szkoły lub studiowała. Ponadto członkowie IRA nie otrzymywali żadnego żołdu i byli zobowiązani do przestrzegania kodeksu dyscyplinarnego. Stworzone nowe wojsko dokonywało różnych akcji; sabotażowych, dywersyjnych, dozbrajania oddziałów m.in. z posterunków Królewskiej Policji Irlandzkiej (ang. „Royal Irish Constabulary”), likwidacji zdrajców, konfidentów i brytyjskich wojskowych, którzy swoim działaniem najbardziej przeszkadzali Irlandii w dążeniu do niepodległości.
Oprócz wspomnianego podziału na dywizje, brygady, bataliony, tworzono tzw. „Lotne Kolumny”. Oficjalnie nosiły one nazwę „Jednostki Aktywnej Służby”. (Ang. „Active Service Units”). Oddziały te doskonale sprawdzały się w walce partyzanckiej. Składały się one przeważnie z 30 do 60 ludzi. Wyposażone były w dobrą broń strzelecką (lekką i ciężką) i materiały wybuchowe. „Lotne Kolumny” powoływane były przez brygady i bataliony. W ramach transportu członkowie lotnych kolumn posługiwali się przeważnie rowerami lub zaprzęgami wiejskimi (furmankami). Na miejsce docelowe wyruszano również pieszo. Jednostki Aktywnej Służby przeprowadzały głównie ataki na zmechanizowane brytyjskie konwoje wojskowe. Po kilku miesiącach wojny, działania dywersyjne, sabotażowe, likwidacyjne oraz ataki lotnych kolumn sparaliżowały brytyjską administrację, zwłaszcza na prowincji. Sytuacja w stolicy wyglądała trochę inaczej. To właśnie w Dublinie doszło do największej akcji likwidacyjnej kierowanej bezpośrednio przez Michael’a Collins’a.
Głównym celem IRA w Dublinie w latach 1919-1921 była likwidacja funkcjonariuszy policji, konfidentów oraz członków brytyjskiego wywiadu, którzy szkodzili irlandzkiej działalności niepodległościowej. M. Collins dysponował nazwiskami i adresami osób powiązanych z brytyjskim okupantem. Dane te zdobyto dzięki wcześniej wspomnianej działalności irlandzkiego wywiadu. Jak wyglądały akcje likwidacyjne z ramienia IRA w Dublinie w latach 1919-1921? Na wyraźne oficjalne polecenie M. Collins’a wysyłano ostrzeżenie na piśmie, w którym nakazywano pod groźbą śmierci zaprzestanie anty-irlandzkiej działalności. Jeśli taka informacja była negowana przez oponenta, M. Collins wydawał rozkaz egzekucji wskazanej osoby. Likwidacją zajmował się specjalny oddział podporządkowany bezpośrednio M. Collins’owi. Nosił on nazwę „Dwunastu Apostołów”. Jak można się domyśleć, nazwa wzięła się z liczby członków tej formacji. W jej skład wchodzili nieżonaci młodzi mężczyźni, wyszkoleni i wybrani osobiście przez M. Collins’a. Cel ataku wskazywał także M. Collins. „Apostołowie” uderzali nagle i znikali po operacji. Największą akcją likwidacyjną z ramienia „Dwunastu Apostołów” było wykonanie wyroku śmierci na członkach tzw. „Dywizji G”. W jej skład wchodzili detektywi „Dublińskiej Policji Metropolitańskiej”. (Ang. „Dublin Metropolitan Police”). W skład brytyjskiego wywiadu wchodził również tzw. „Gang z Kairu”. (Ang. „Cairo Gang”. Nazwa wzięła się stąd, iż jej członkowie rozpracowali i rozbili anty-brytyjskie organizacje w Egipcie). Początkowo rozpracowano tożsamość 18-stu członków „Gangu z Kairu”. Warto przejść do wydarzeń największej akcji likwidacyjnej IRA z tego okresu. Wczesnym rankiem, w niedzielę, 21 listopada 1920 r. „12-stka” dostała instrukcje od M. Collins’a. Potem poszła w teren i przeprowadziła akcje likwidacyjne. Operacja była bardzo brutalna. Strzelano do celów w domach, kwaterach, ofiary padały nagle, atakowano z zaskoczenia. Często ludzie Ci ginęli na oczach żon lub całych rodzin. Kilka godzin później brytyjskie siły pomocnicze odpłaciły to represjami podczas meczu futbollu celtyckiego w Croke Park. Strzelano do ludności cywilnej. Wielu raniono. Zabito 12-stu cywilów, w tym m.in. kobietę, dziecko i futbolistę.
Trudno oceniać M. Collins’a z perspektywy historii Irlandii. Jedni uważają go za „irlandzkiego herosa”, inni za zdrajcę, bo zaprzepaścił szansę na odzyskanie pełnej suwerenności na terytorium całej wyspy podczas podpisywania traktatu kończącego wojnę anglo-irlandzką, co w konsekwencji wywołało wojnę domową w Irlandii. (Odwołuje tu czytelnika zwłaszcza do artykułu „Dzieje Irlandzkiego Nacjonalizmu cz. 3”, gdzie jest ta historia dokładnie opisana). Nie zmienia to jednak faktu, iż w mojej ocenie M. Collins bezapelacyjnie był twórcą typowej udanej partyzantki. Pomimo tego, iż nie wygrała ona wojny to zmusiła Imperium Brytyjskie do negocjacji, co w tamtym czasie było już sukcesem. Polecam związany z tematyką artykułu film pt. “Michael Collins”, w reżyserii Neil’a Ordan’a z 1996 r., który w klarowny sposób obrazuje działalność M. Collinsa podczas wojny o niepodległość Irlandii.
Bibliografia:
Bielesz M., „Michael Collins - irlandzki heros”, [w:] Histmag, 2006.
Collins M., „The Path to Freedom”, wyd. The Talbot Press, Dublin 1922.
Cottrel P., “The war for Ireland 1913-1923”, wyd. Osprey Publishing, New York 2009.
Donnelly J., “Encyklopedia of Irish History & Culture”, wyd. Thomson Gale, 2004.
Grzybowski, S., „Historia Irlandii”, wyd., zakład narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003.
Klimkiewicz S., „Republika Irlandii”, wyd. KAW, 1979.
Moody T.W., Martin F.X., „Historia Irlandii”, Poznań 1998.
Płokita P., „Dzieje irlandzkiego nacjonalizmu cz. 2”, [w:] „Szturm” nr 18, marzec 2016.
Płokita P., Dzieje irlandzkiego nacjonalizmu cz. 3” [w:] „Szturm” nr 26, listopad 2016.
Płokita P. „IRA - geneza powstania organizacji” [w:] „Nowa Strategia”, wrzesień 2014.
Swoboda G., „Dublin 1916”, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006.
Patryk Płokita