Ukraiński ruch nacjonalistyczny po 1991 roku gromadzi pod swoimi skrzydłami szereg większych i mniejszych partii politycznych, stowarzyszeń, klubów historycznych, organizacji paramilitarnych oraz środowiska kibicowskie. Przedstawiają one różne spojrzenia na sprawy ideologiczne, geopolityczne, ekonomiczne, socjalne etc. Dzisiaj chciałbym opowiedzieć o historii, działalności i ideologii jednej z organizacji ukraińskich, która jest mi najbliższa ze względu na zbliżone do siebie koncepcje oraz stanowi jeden ze wzorców militarnych dla wszystkich nacjonalistów z doświadczeniem wojskowym. Tą organizacją jest UNA – UNSO. Nie będę pisał szczegółowo o ich historii, ponieważ nie jest celem tegoż artykułu przedstawienie szczegół po szczególe dziejów działalności tegoż ugrupowania, zatem przywołam w telegraficznym skrócie najważniejsze wydarzenia, przywódców, ich koncepcje oraz ewolucję stosunku do Polski na przestrzeni lat.
UNA – UNSO (Українська Національна Асамблея – Українська Національна Самооборона) powstała 30 czerwca 1990 roku we Lwowie, założyła ją grupa nacjonalistycznie zorientowanej młodzieży ukraińskiej, pierwotnie składała się jedynie ze skrzydła politycznego UNS (Українська Націоналістична Спілка – Ukraiński Związek Nacjonalistyczny), które 8 września 1991 roku zmieniło nazwę na UNA, natomiast miesiąc wcześniej, 19 sierpnia, powstała organizacja paramilitarna UNSO. 3 i 4 listopada 1990 roku w Kijowie odbył się kongres ustawodawczy nowego ukraińskiego ugrupowania. Kiedy następował w Europie Wschodniej rozpad tejże części ZSRS, ukraińscy nacjonaliści z tejże organizacji brali udział we wszystkich ważniejszych akcjach niepodległościowych tak na Ukrainie, jak i w krajach sąsiednich - w styczniu 1991 roku działacze UNS pod przywództwem Jurija Tymy pełnili wartę przy litewskim parlamencie w Wilnie, 30 czerwca 1991 roku we Lwowie przed budynkiem teatru i opery 200 UNS-owców upamiętniło 50-lecie proklamacji niepodległego państwa ukraińskiego (do historii przeszedł marsz ulicami Lwowa, na którego czele szła grupa niosąca wielki drewniany krzyż będący symbolem narodowej rewolucji), 19 sierpnia 1991 roku w Moskwie w czasie puczu Janajewa działał oddział UNS pod dowództwem Walerija Bobrowicza, a świeżo sformowane oddziały UNSO organizowały w Kijowie opór przeciwko puczystom (UNSO nawet wystosowało apel do żołnierzy i oficerów armii ukraińskiej, żeby wsparli nacjonalistów). 8 września 1991 roku UNS przemianowało się na UNA oraz poparło deklarację niepodległości Ukrainy, zostały ujednolicone struktury organizacji, które połączyły skrzydło polityczne z paramilitarnym teraz jako UNA – UNSO, a pierwszym przywódcą partii został syn komendanta UPA, Romana Szuchewycza, i długoletni więzień sowieckich łagrów, Jurij Szuchewycz.
Jak wspomniałem w artykule z poprzedniego numeru Szturmu, dotyczącego walki Czeczenii o niepodległość z lat 1994 – 1999 (patrz mój artykuł pt. Wojna w Czeczenii lat 1994 – 1999. Czas pierwszej walki o niezależność Czeczenii spod wpływów Moskwy), ukraińscy nacjonaliści z UNSO brali udział w walce zbrojnej przeciwko Rosji w latach 90’ XX wieku w różnych regionach dawnego ZSRS, szczególnie odznaczyli się na Kaukazie. Szlak bojowy Ukraińców szedł z Krymu poprzez Naddniestrze, Abchazję, Gruzję, Osetię Północną, Górski Karabach do Czeczenii. Weteranami tychże konfliktów zbrojnych i kryzysów politycznych na terenie byłego Związku Sowieckiego są Ihor Mazur, Dmytro Korczyński, Anatol Szoludko, Oleksandr Muzyczko (Saszko Biały), Dmytro Jarosz, Mykoła Karpiuk czy choćby Oleh Tiahnybok (przywódca Swobody), w związku z czym część z nich od 2013 roku, a nawet lat wcześniejszych jest objęta międzynarodowym listem gończym bądź postępowaniami sądowymi ze strony wymiaru sprawiedliwości Federacji Rosyjskiej. Odznaczyli się bojownicy UNSO w walce z Rosjanami w Gruzji i Abchazji w 1992 i 1993 roku, szczególnie w rajdzie na Suchumi w lipcu 1993 roku i obronie Szromy położonej w okolicy Suchumi 17 lipca 1993 roku. Broniło go 23 UNSO-wców z jednostki Argo uzbrojonych w broń maszynową, dwa ciężkie karabiny maszynowe i granaty, co pozwoliło wspólnie z gruzińskimi marines objąć kontrolę nad zajętymi pozycjami w mieście i przygotowywać się na masowe ataki Rosjan. Utrzymali miasto do 19 lipca, kiedy w wyniku trudności dotyczących przysłania wsparcia Ukraińcy musieli się wycofać, a straty wyniosły 2 zabitych i 7 rannych. Rosjanie natomiast stracili czołg T-80 i 54 zabitych oraz rannych. W konflikt czeczeński ukraińscy narodowcy zaangażowali się na przełomie 1994 i 1995 roku, kilka miesięcy wcześniej w osobistym spotkaniu z prezydentem Czeczenii, Dżocharem Dudajewem, delegacja z Anatolem Lupinisem i deputowanym Jurijem Tymą zadeklarowała możliwość wysłania bojowników UNSO do walki z inwazją rosyjską. UNSO-wcy brali udział w obronie stolicy Czeczenii, Groznego, trwającej od 11 grudnia 1994 do lutego 1995 roku, później podjęli walkę partyzancką w górach ramię w ramię z czeczeńskimi bojownikami. Dwóch czołowych bojowników zostało odznaczonych na polecenie władz niepodległościowych orderami Bohatera Narodu – Oleg Chielnow, który zginął dowodząc ukraińskimi bojowcami w obronie Groznego i Oleksandr Muzyczko, on z kolei dowodził oddziałem UNA - UNSO Wiking i był w ochronie prezydenta Dudajewa.
W latach 1990 – 2001 UNA – UNSO angażowała się w działalność polityczną na Ukrainie, posiadała również swoich przedstawicieli w Wierchownej Radzie (Radzie Najwyższej Ukrainy). Przywódcami organizacji w swoich latach byli: Dmytro Korczyński, Jurij Szuchewycz, Andrij Szkil, Oleh Witowycz i Mykoła Karpiuk. Warto wspomnieć też o akcjach, jakie podejmowali nacjonaliści znad Dniepru przeciwko Patriarchatowi Moskiewskiemu, który był w konflikcie z ukraińską Cerkwią (szczególnie Patriarchatem Kijowskim). Systematycznie ukraińscy nacjonaliści organizowali protesty przeciwko wizytom patriarchów rosyjskiej Cerkwi na Ukrainie, czego powodem był konflikt Moskwy z nieuznającymi jej zwierzchnictwa Ukraińską Prawosławną Cerkwią Patriarchatu Kijowskiego oraz Ukraińską Autokefaliczną Cerkwią Prawosławną, równocześnie istniały dążenia do pełnego uniezależnienia Cerkwi ukraińskiej od Moskwy. Działalność ukraińskich radykałów spotyka się z poparciem prawosławnej hierarchii Kijowa, która uważa wszelkie decyzje, ekskomuniki, pozbawienia godności i święceń kapłańskich za decyzje polityczne dokonywane na polecenie władz Rosji. Nieuznawany przez kanoniczne Kościoły prawosławne zwierzchnik kijowskiego patriarchatu prawosławnego Filaret w latach 90 zyskał poparcie dla sprawy niepodległościowej Ukrainy, władz i czynników politycznych, w tym i UNA - UNSO, która ogłosiła publicznie Filareta przywódcą religijnym wszystkich Ukraińców oraz uzyskała 12 milionów karbowańców przyznanych patriarsze z budżetu państwa w celu remontu obiektów sakralnych. Bojownicy UNSO natomiast ścierali się z policją w czasie wizyt moskiewskich patriarchów (np. 18 lipca 1995 roku w Kijowie). Od 2001 roku zaangażowana jest w szereg wydarzeń politycznych na Ukrainie, akcje antyrządowe – Ukraina bez Kuczmy, Pomarańczowa Rewolucja, Euromajdan; niejednokrotnie ze strony władz spadały na setki z nich brutalne represje, skrytobójstwa, porwania oraz kary więzienia.
Czas teraz na kilka słów odnośnie bazy ideologicznej UNA – UNSO. Na stronie ukraińskiego ugrupowania jest szczegółowo nakreślony program, o którym będzie za moment, wstępnie zacytuję najważniejsze ideowe tezy partii (cyt. ze strony: http://una-unso.info/article/artid-287/lang-eng/index.html, tam zamieszczony jest tekst w tłumaczeniu z języka ukraińskiego na angielski):
Nasza dewiza: Ukraina dla Ukraińców!
Bóg stworzył nas jako Ukraińców i pozwoli Mu być świętym na zawsze! Będziemy bronić Boga. Bóg z nami!
Nasz największy obowiązek: realizacja Ukraińskiej idei narodowej – idea własnej afirmacji Narodu i utworzenie państwa z systemem ukraińskiej suwerenności narodowej i socjalnej ludzi, esencja tego, co jest odzwierciedleniem słów: „Nasza prawda, nasza moc, nasza wola w naszym domu”.
Narodowe państwo jest systemem socjalno – politycznym do realizacji interesów Narodu.
Narodowa i socjalna suwerenność jest systemem dyktatury narodowej, która bierze pod uwagę socjalno – ekonomiczne potrzeby Ludzi.
Nasza ideologia: Ukraiński nacjonalizm jako wizja świata dla własnej afirmacji Narodu.
Nasza zasada: Ukraina ponad wszystko!
Nasza walka: o władzę Narodu.
Nasi wrogowie: Komunizm, Socjalizm, Liberalizm.
Nasz cel: wcielenie w życie zmian rewolucyjnych bazujących na interesach Narodu.
Nasze przekonania: dopóki Ludzie nie rozwiążą ich głównych problemów – do zdania sobie sprawy jako Naród – inne dowolne problemy nie zostaną rozwiązane same w sobie.
Tak brzmią przetłumaczone przez autora na język polski główne założenia ideologiczne UNA – UNSO. Jakie konkretnie postulaty polityczne, geopolityczne, ekonomiczne, systemowe i socjalne proponują Ukraińcy z tej partii? Program polityczny na stronie organizacji jest bardzo szczegółowo i obszernie nakreślony w 14 podpunktach II punktu programu, więc szczegółowo przedstawia zakres działań, jakie chce podejmować w zakresie zapewnienia suwerenności politycznej, ekonomicznej, socjalnej, obronnej, bezpieczeństwa wewnętrznego i ekologicznego państwa ukraińskiego, a także rozwiązań związanych z edukacją i naukowością społeczeństwa, religią, kulturą oraz sprawami dotyczącymi problemów młodzieży. UNA – UNSO w sprawach ekonomicznych postuluje między innymi protekcjonizm dla kapitału narodowego, przebudowę strukturalną potencjału przemysłowego, wprowadzenie różnej formy własności ziemi, prawne usankcjonowanie wyłączności ziemi na wykup dla obywateli Ukrainy, restrukturyzację długów zagranicznych czy też zagwarantowanie prawa do wyłącznie użytkowania ziemi przez osoby prawne reprezentujące obcy kapitał. Kwestie socjalne zamierza rozwiązać poprzez wprowadzenie gwarancji pracy dla wszystkich obywateli zdolnych do jej podjęcia, zabezpieczenie pluralizmu funduszy emerytalnych, organizację robót publicznych (między innymi budowę nowych mieszkań, remonty dróg, kanałów), uwłaszczenie obywateli poprzez nadanie im daczy oraz działek przyzagrodowych, stworzenie systemu zależności przyznawania dodatków rodzinnych od liczby dzieci, a także ustalenie równowagi między minimalnym zarobkiem czy emeryturą dla pracowników i emerytów a minimum socjalnym dla osób, które mają potwierdzoną niezdolność do pracy. Ponadto ugrupowanie domaga się modernizacji armii ukraińskiej, statusu Ukrainy jako państwa bezatomowego, a w geopolityce zagranicznej optuje za budową sojuszu bałtosłowiańskiego opartego o współpracę Polski, Ukrainy, Białorusi i państw bałtyckich.
Kolejnym ważnym elementem organizacyjnym jest jego liczebność. O ile w latach 90 stawiano jeszcze na masowość, o tyle obecnie nie kładzie się większego nacisku na skład liczebny, a na jakość działania. UNA – UNSO w szczytowym okresie swojej działalności liczyło około 11 – 12 tysięcy członków (około 10-11 tysięcy w UNA, około 1000 w UNSO) działających w ramach swoich struktur terenowych na całym terytorium Ukrainy, zarówno na zachodniej i środkowej Ukrainie, jak i niektórych miejscach wschodniej części państwa (m.in. Charków). Działalność ideowa organizacji skupia się na szkoleniu i formacji, natomiast od długiego czasu nie zajmuje się polityką parlamentarną, a w trakcie obecnego konfliktu militarnego na wschodzie po stronie ukraińskiej walczą dwa bataliony ochotnicze: UNSO i UNSO – 2. Oprócz tego UNSO-wcy prowadzą działania prewencyjne przeciwko prowokatorom mającym kompromitować organizację na zewnątrz, szczególnym tego przykładem były wydarzenia z 2004 roku, kiedy w czasie kampanii prezydenckiej Eduard Kowalenko, jeden z przywódców partii o prorosyjskich konotacjach organizował prowokacje mające na celu odciąganie wyborców od poparcia Wiktora Juszczenki. Były to happeningi, w ich trakcie zwolennicy Kowalenki przebrani za bojowców UNSO skandowali hasło Sieg Heil Juszczenko, co na dłuższą metę nie zakończyło się sukcesem (takie akcje przestały działać, kiedy jedna z prowokacji w Kijowie, gromadząca około 300 przebierańców, została rozpędzona przez 20 UNSO-wców).
Teraz czas na poruszenie wątku, który najczęściej budzi kontrowersje w sprawie stosunków polsko – ukraińskich przełomu XX i XXI wieku. Jaki stosunek do Polski ma obecnie UNA – UNSO, czym jest to warunkowane, od kiedy można mówić o propolskim nastawieniu tegoż ugrupowania? Postaram się odpowiedzieć na to podstawowe pytanie. Więc trzeba zacząć od początku, otóż w latach 90 XX wieku kwestia stosunków z Polską nie została jeszcze uregulowana w środowisku narodowym pomimo tego, iż 2 grudnia 1991 roku Polska jako pierwszy kraj na świecie uznała niepodległość Ukrainy. Na początku UNA – UNSO, jak i inne organizacje ukraińskie nie miały dostatecznie rozwiniętych poglądów odnośnie tejże kwestii, inne zdania mieli przywódcy organizacji, a inne – ich szeregowi członkowie. Szczególny wyraz to miało w połowie lat 90 XX wieku, kiedy przywódcą partii był Andrij Szkil, z wykształcenia dziennikarz i farmaceuta. Szkil przejawiał jednoznacznie antypolskie tendencje, organizował akcje, w czasie których między innymi w 1997 roku na ulicach Lwowa zwolennicy Szkila palili polskie flagi, a w październiku 1999 roku kierowana przez niego bojówka zniszczyła tablicę przed Pomnikiem Chwały na Cmentarzu Orląt Lwowskich. Jego działalność jednak wzbudzała konflikt z większością w UNA – UNSO, która chciała upamiętnienia poległych Orląt Lwowskich na Cmentarzu Łyczakowskim, nawet była gotowa utrzymać termin otwarcia polskiej nekropolii bez potrzeby zasięgania decyzji ze strony władz polskich w 2002 roku. Do 2003 roku miały miejsce jednak antypolskie działania Ukraińców, gdy partii przewodniczył Szkil, między innymi akcja protestacyjna w 60. rocznicę Rzezi Wołyńskiej, podczas niej żądano między innymi tego, żeby Polska nie narzucała Ukraińcom swojej wizji historii. Podobne poglądy wyrażał Jurij Szuchewycz, który w 2002 roku domagał się przeniesienia Cmentarza Orląt do Polski oraz wzywał do rewizji granic. Jednak w obliczu rosnącego zagrożenia geopolitycznego ze strony Rosji UNA – UNSO w miarę zaczęło dojrzewać w swoim podejściu do Polski, o czym świadczy poparcie dla przemian demokratycznych na Ukrainie w 2004 roku, wcześniej Polacy przyjmowali uchodźców z naddnieprzańskiego kraju, którzy w 2001 roku brali udział w akcji Ukraina bez Kuczmy i z obawy przed represjami musieli uciekać z kraju. Wpływ na to miała również propolska, oddolna działalność części członków organizacji, wśród nich należy wyróżnić Anatola Szoludkę, Polaka ukraińskiego pochodzenia, dziennikarza i historyka związanego z UNA – UNSO, który zajmuje się między innymi popularyzowaniem wśród młodzieży ukraińskiej wiedzy historycznej o zbrodniach sowieckich na Polakach w czasie II wojny światowej (głównie Katyń) oraz prowadzi badania nad wykorzystywaniem jeńców polskich do testowania broni chemicznej i biologicznej w sowieckich obozach. Od 2010 roku nieoficjalna delegacja UNA – UNSO bierze coroczny udział 11 listopada w Marszu Niepodległości w Warszawie. Ponadto o znaczeniu relacji polsko – ukraińskich dla ugrupowania świadczy również mało znany powszechnie fakt, iż w razie zwycięstwa reprezentacji Polski nad Rosją w mistrzostwach Europy w piłce nożnej w 2012 roku Ihor Mazur miał zamiar strzelców goli i bramkarza odznaczyć Pustynnymi Krzyżami UNSO (najwyższym odznaczeniem nadanym w 1991 roku, którego nazwa pochodzi od opisu pobytu Jezusa Chrystusa na pustyni w Piśmie Świętym, odznaczono nim 24 osoby): W razie zwycięstwa reprezentacji Polski biorę pustynne krzyże i przyjeżdżam do Warszawy nagrodzić zawodników, którzy strzelili gola. Jeżeli polski bramkarz obroni karnego, to on także stanie się kawalerem Pustynnego Krzyża UNSO. Mazur w swoim oświadczeniu zaznaczył potrzebę sojuszu polsko – ukraińskiego przeciwko Rosji i wskazał na niezmienność rosyjskiej polityki wobec swoich historycznych wasali: To państwo, które dąży do dominacji na postsowieckim i wschodnioeuropejskim terytorium. Będzie robić wszystko, żeby zniszczyć i zniweczyć ukraińską i polską państwowość. Przypominamy dzisiaj te sławne czasy, gdy hetman Sahajdaczny razem z Polakami brał Moskwę i pokazywał kto jest kim na tym terytorium.
UNA – UNSO obecnie działa na Ukrainie w trzech grupach. Od 22 maja 2014 roku UNA (część polityczna partii) funkcjonuje w ramach Prawego Sektora, niezależnie egzystują natomiast UNSO (paramilitarne skrzydło) i grupa powiązana z Mykołą Karpiukiem (on sam w marcu 2014 roku został porwany przez rosyjskie służby bezpieczeństwa i nie ma z nim żadnego kontaktu do dziś). Pomimo iż to ugrupowanie jest jedną z mniej znaczących grup narodowych i działa w cieniu Swobody i Prawego Sektora, to jednak na ich tle jest organizacją o długim doświadczeniu politycznym, zdolności do formacji militarnej i udziału w konfliktach zbrojnych w celu zyskania wyszkolenia bojowego, spójnym programie politycznym oraz ewolucji poglądów na dość trudne problemy państwa ukraińskiego. Ponadto na korzyść tejże organizacji przemawia jej legenda. Organizację tę również wyróżnia aktualny stosunek do Polski, który obecnie jest daleki od palenia biało – czerwonych flag w latach 90, a umożliwia podejmowanie rozmów w sprawie wspólnej przyszłości.
Adam Busse