Dawid Dynarowski - Rosyjskie słowianofilstwo w XIX wieku

Wstęp

      Tematyką badawczą artykułu są narodziny rosyjskiego słowianofilstwa, jego rozwój i epigonizm. Samą koncepcję słowianofilstwa należy postrzegać jako zwarty światopogląd, czyli „zespół ogólnych przekonań dotyczących natury świata, człowieka w świecie, sensu jego życia oraz wynikających z tych przekonań ideałów, wyznaczających postawy życiowe ludzi i wytyczających linię ich postępowania”[1]. Zachodzi tutaj różnica ilościowa pomiędzy światopoglądem, który dotyka każdego aspektu życia, a ideologią, która zazwyczaj jest ograniczona do danego problemu, tematyki. Przedstawiciele omawianej wizji świata widzieli i interpretowali otaczającą rzeczywistość w sposób holistyczny, domknięty w każdym aspekcie.

     W każdym społeczeństwie peryferyjnym od narodzin epoki kapitalistycznej, datowanej podług Fernanda Braudela[2] na tzw. długi wiek XVI (lata 1450-1620), istniał spór o kwestię modernizacji i nadrabiania odległości od Centrum. Dla Immanuela Wallersteina[3], wybitnego przedstawiciela teorii systemów światów, kapitalizm ma nade wszystko charakter przestrzenny. Podług tego badacza wraz z nastaniem kapitalizmu wytworzyło się Centrum utożsamiane z Europą północno-zachodnią, które było innowacyjne, nowoczesne i nadawało rytm rozwoju gospodarczego całego świata. Kraje półperyferyjne były łącznikiem pomiędzy Centrum, a peryferiami. Same peryferia miały charakter odtwórczy, imitacyjny stanowiąc jedynie zaplecze surowcowe dla lepiej rozwiniętych państw. Dostarczały np. drewno, skóry, kopaliny w zamian za dobra wyższego rzędu, które miejscowe elity traktowały jako symbol swego statusu społecznego[4]. Państwa peryferyjne miały ograniczone możliwości i były zależne od kontaktów z państwami Centrum. W wieku XIX nadal, a może przede wszystkim wtedy – wraz z nastaniem toflerowskiej II fali czyli uprzemysłowienia[5] – spory o sposoby modernizacji państwa i społeczeństwa były aktualne. Rosja, która leżała na obrzeżach panującego systemu gospodarczego również nie była wolna od tego zagadnienia.

      Cezura czasowa rosyjskiego słowianofilstwa zawiera się w latach 1840-1870. Sytuacja Rosji w latach poprzedzających była dość niestabilna. Powracający do domu oficerowie wojen napoleońskich zachłysnęli się ideami wolnościowymi z którymi zetknęli się na Zachodzie i zawiązali w 1816 r. Związek Ocalenia, który następnie rozpadł się na Towarzystwo Północne i Towarzystwo Południowe. Obie te organizacje miały charakter radykalny opowiadając się za szerokimi reformami. Na przełomie 1825/1826 r. wybucha ruchawka znana pod nazwą powstania dekabrystów. Zostaje ona krwawo stłumiona, a jej bezpośrednim rezultatem staje się stworzenie programu oficjalnej ludowości przez Siergieja Uwarowa[6] zawierającej się w sentencji „prawosławie, samodzierżawie, narodowość”. W takich oto okolicznościach na scenę historii wkraczają protoplaści słowianofilów, a następnie w latach 40-tych klasycy słowianofilstwa, czyli Iwan Kiriejewski, Aleksy Chomiakow oraz Konstanty Aksakow. Powolne zejście światopoglądu słowianofilskiego z areny dziejów datujemy na okres odwilży posewastopolskiej, która była bezpośrednim rezultatem przegranej Rosji w wojnie krymskiej z Turcją Osmańską.

Protoplaści słowianofilów

      Pierwszym, który jest wymieniany wśród poprzedników słowianofili był książę Michaił Szczerbatow[7]. W swoich dziełach: O zepsuciu obyczajów, Podróż do ziemi ofirskiej,  krytykował carat z pozycji stanowych. Będąc przedstawicielem arystokracji był uprzedzony do absolutystycznych reform cara Piotra I wskazując, że despotyzm i biurokracja są obce duchowi rosyjskiego porządku. Wskazywał, że władza winna skoncentrować się na odnowieniu sojuszu z bojarami, a tak bardzo gloryfikowany przez rosyjskie elity postęp techniczny odbył się kosztem tradycyjnych obyczajów. Całe zło wynika z naśladownictwa wzorów zachodnich. Z krytyką reform cara Piotra Wielkiego wychodził także Nikołaj Karamzin[8], autor O starej i nowej Rosji, a także Historia państwa rosyjskiego. Stawiał się on w roli obrońcy rodzimych obyczajów, a zarazem był obrońcą samodzierżawia. Rozumianego jednak jako niepodzielna władza, a nie niczym nieograniczona. Car ma prawo dominować w sferze publicznej, jednak nie może gwałcić praw swoich poddanych mieszając się w ich sprawy prywatne. Ciekawym wyjątkiem wśród konserwatystów poprzedzających słowianofili był Michaił Pogodin[9]. Nie krytykował reform piotrowych, a nawet napisał na ich cześć panegiryk pt. Piotr Wielki. Twierdził w nim, że historia Rosji jest jakościowo odrębna od historii zachodniej Europy. Różnica zasadza się na tym, że rodzima historia ma charakter bezkonfliktowy z racji dobrowolnego przywołania władzy w przeciwieństwie do Europy, która była raz za razem podbijana. A samo działanie cara Piotra było postrzegane bezrefleksyjnie jako synteza Zachodu ze Wschodem, Bizancjum z Rzymem.

     Bardzo istotnym aspektem światopoglądu rosyjskich słowianofili był antyoświeceniowy romantyzm filozoficzny podjęty, po raz pierwszy w kręgu rosyjskim, przez środowisko lubomudrów. W 1823 r. piątka młodych ludzi (Włodzimierz Odojewski, Dymitr Wieniewitinow, Mikołaj Rożalin i przyszli słowianofile: Iwan Kiriejewski i Aleksander Koszelow) powołało do życia tajne kółko. Sama nazwa była symbolicznym odgrodzeniem się od francuskiego „filozofizmu”. Idea była oparta o filozofię niemieckiego idealizmu, której emblematycznym przedstawicielem był Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling[10]. Atmosfera spotkań w kole była bardzo podniosła. Do głównych zagadnień podnoszonych przez lubomudrów należały:

• Filozofia sztuki – świat rozumiany był jako jeden wielki żywy utwór artystyczny w którym wszystkie nitki życia koncentrują się,

• Filozofia przyrody – pojmowana jako odwrót od zracjonalizowanego przyrodoznawstwa na rzecz mistyki natury,

• Romantyczny nacjonalizm – polegający na wyrugowaniu obcych wpływów w kulturze i wzniesieniu kultury narodowej na piedestał.

      Główny przedstawiciel lubomudrów Włodzimierz Odojewski w swoim opowiadaniu Miasto bez imienia opisał mityczną Benthamię jako przejaw zindywidualizowanego rozumu kierującego się utylitaryzmem i bezdusznym kapitalizmem. Przeciw tym wartościom występował on sam, jak i jego koledzy.

      Ciekawą postacią, która wychodziła poza proste schematy podziału był Piotr Czaadajew[11]. Jeden z najwybitniejszych umysłów ówczesnej Rosji początkowo był powiązany z dekabrystami, by w późniejszym okresie przejść na pozycje ultrakonserwatywne, ale czerpiące garściami od tradycji obcoplemiennej. Konkretnie od tuzów francuskiego kontrrewolucjonizmu, czyli Josepha De Maistre, Louisa De Bonalda. Elitaryzm, hierarchia, idee wrodzone, Bóg jako centralna wartość, przewaga społeczeństwa nad jednostką, scholastycyzmu nad mistyką, chęć powrotu do Europy przedoświeceniowej to główne tezy filozofii politycznej wyznawanej przez Czaadajewa. Odnośnie Rosji pisał gorzko, że to kraj zapomniany przez Opatrzność.

    Niezwykle intrygującą kwestią jest, że wpływy liberalne narodziły się i trwały w Petersburgu – miasto to stworzone na surowym korzeniu stanowiło w tych czasach bezduszną, zeuropeizowaną awangardę racjonalizmu, oświecenia i wywrotowych, rewolucyjnych teorii. Z kolei Moskwa ogniskowała starą szlachtę, posiadała tradycyjną zabudowę i była centrum życia religijnego i mistycznego. Charakterystyczne, że dekabryści pochodzili z Petersburga, a wyznawcy rodzimych wartości z Moskwy.

Klasycy słowianofilstwa

     Po przedstawieniu koniecznych antecedencji możemy przejść do opisania klasycznej myśli rosyjskiego słowianofilstwa. Naszą podróż rozpoczynamy od Iwana Kiriejewskiego[12], który początkowo był okcydentalistą[13]. Na ten czas przypada publikowanie artykułów w czasopiśmie „Jewropiejec”, gdzie wykładał swoją filozofię historii. Pisał on, że cywilizacja i kultura europejska opiera się o trzy zasadnicze pierwiastki: religię chrześcijańską, charakter młodych ludów barbarzyńskich oraz, pozytywnie oceniane pozostałości, świata antycznego. Rosja z kolei nie wytworzyła własnej cywilizacji, nadal jest krajem „młodym” co stanowi paradoksalnie atut, ponieważ jest dynamiczna i może z upadającej cywilizacji europejskiej wybrać to, co korzystne, a odrzucić obciążenia. Zachowała większą czystość chrześcijaństwa, co jest plusem.  Równocześnie nie posiadając pozostałości świata antycznego poddaje się najazdom tatarskim, co oddala ją od rodziny narodów europejskich. Diametralna zmiana postawy następuje u Kiriejewskiego wraz z nawróceniem religijnym, które stało się za przyczyną jego bogobojnej żony. W artykule Odpowiedź Chomiakowi, a następnie w rozprawie „O charakterze cywilizacji Europy i jej stosunku do cywilizacji Rosji” następuje weryfikacja oceny świata antycznego. Przedstawia schemat historiozoficzny, który dzieli na skażony formalizmem i racjonalizmem Rzym a patriarchalną, wierną tradycji i żywą społecznie Grecję. To też przekładało się automatycznie na postrzeganie chrześcijaństwa rzymskiego jako wojowniczego i szerzącego wiarę mieczem i ogniem, a z kolei chrześcijaństwa bizantyjskiego, którego kontynuacją jest prawosławie, jako pokojowego i koegzystującego z innymi wyznaniami. Kontynuacją krytyki urządzeń zachodniej Europy było zwrócenie uwagi na fakt, że organizacja społeczna tamtejszych narodów zasadza się na przemocy więc jest niezdolna do powolnego, organicznego wzrostu. W samej swej istocie znajdowała się przyczyna przyszłego rozkładu gmachu symbolizowanego przez krwawą rewolucję francuską. Istotnym spoiwem społecznym starej Rusi był brak własności prywatnej, która powoduje niesnaski i wprowadza sztuczną nierówność pomiędzy ludźmi.

    Ze spraw bliższych chronologicznie Kiriejewski dokonuje całościowej krytyki rządów Piotra I Wielkiego, które w sposób mechanistyczny spowodowały gwałt na urządzeniach wewnętrznych starodawnej Rosji. Według niego siłą wewnętrzną Rosji jest chłopstwo, czyste i nieskażone racjonalizmem, który dezintegruje każdego człowieka. Opór chłopstwa jest jednak nieświadomy i opiera się na sile inercji i bierności.

    Kolejną wartą uwagi postacią w ruchu słowianofilskim był Aleksy Chomiakow[14]. Posiadał on kontakty w Anglii, a konkretniej z ruchem oksfordzkim[15] poprzez pastora Williama Palmera, przyjaciela samego Johna Newmana. Najdonioślejszym częścią spuścizny Chomiakowa stanowią jego prace teologiczne w głównej mierze o charakterze eklezjologicznym. Krytykował w nich zarówno katolicyzm, jak i protestantyzm. Wskazywał, że w religiach tych zwyciężył racjonalizm, formalizm i indywidualizm kosztem mistyki, naturalności i wspólnotowości. Prawosławie postrzegał jako religię wolnościową w opozycji do autorytarnego katolicyzmu. Uważał, że reformacja zapoczątkowana przez wystąpienie Marcina Lutra była słuszna, ponieważ zrodziła się z protestu przeciw materializmowi i  omnipotentnej zasadzie autorytetu. Jednak okazała się ona na wskroś indywidualistyczna, a więc będąca w awangardzie zepsutej rzeczywistości. Chomiakow w programie pozytywnym głosił ideę swobodnej, organicznej wspólnoty określanej mianem „soborowość”, która urzeczywistniała się rzekomo w prawosławiu. Ta idealistyczno-romantyczna koncepcja koresponduje z koncepcjami teologicznymi Johanna Adam Möhlera[16] ze szkoły teologicznej w Tubingen. Konsekwencją wyznawanej teorii był skrajny immanentyzm, czyli odrzucenie autorytetu i oparcie się wyłącznie o wewnętrzną świadomość Kościoła:

 „Chrześcijaństwo nie jest niczym innym jak wolnością w Chrystusie […] Uważam Kościół za bardziej wolny niż protestanci. Protestantyzm bowiem uważa Pismo Święte za autorytet nieomylny, a zarazem zewnętrzny, podczas gdy Kościół widzi w Piśmie Świętym swe własne świadectwo, patrzy na nie jak na wewnętrzny fakt swego własnego życia. Jest zatem rzeczą całkowicie niesłuszną myśleć, że Kościół żąda wymuszonej jedności lub wymuszonego posłuszeństwa; przeciwnie, Kościół brzydzi się jednym i drugim: bowiem w sprawach wiary wymuszona jedność jest fałszem, a wymuszone posłuszeństwo – śmiercią”[17].

     Filozofia historii podług Chomiakowa jest niezwykle interesująca. W książce Zapiski o historii powszechnej dzieli religie i ludy na irańskie oraz kuszyckie. Ojczyzną pierwszych jest Iran, kolejne wcielenia to Izrael, ludy germańskie i słowiańskie, a także Anglia pomimo pewnego zepsucia najazdem normańskim. Z kolei protoplastą drugich jest starożytny Egipt, a następne państwa to Babilon, Egipt, Chiny, południowe Indie, Rzym i państwa romańskie. Grecja, nie wymieniona wcześniej, jest postrzegana jako posiadająca elementy charakterystyczne dla obu. Cechy charakterystyczne przedstawia poniższa tabela:

     Ciekawym wątkiem był stosunek Chomiakowa do Polski - definitywnie negatywny. Uważał Polskę za zdrajcę sprawy słowiańskiej. Wskazywał, że Polacy pomogli Niemcom wyniszczyć nadbałtyckich Wendów, a elity były zlatynizowane przez co istniała przepaść pomiędzy nimi, a ludem w którym zachowały się elementy pożądane przez słowianofili. Rzec można, że z pewnością podpisałby się pod słowami z wiersza[18] Fiodora Tiutczewa[19] mówiącymi o Polsce jako „Judaszu Słowiańszczyzny”.

   Z kolei w Liście o Anglii opisał rywalizację torysów z wigami jako emanację dwóch sił wzajemnie walczących o rząd dusz. Stanowiło to jasną analogię do sytuacji wewnątrzrosyjskiej, czyli starć okcydentalistów ze słowianofilami.

Ostatnim spośród triady klasyków rosyjskiego słowianofilstwa był Konstanty Aksakow[20], najbardziej fanatyczny i radykalny w wyznawanych ideach. Chcąc zbliżyć się do ludu rosyjskiego przywdział chłopską sukmanę oraz murmołkę (nakrycie głowy)[21]. Podobnie, jak inni słowianofile twierdził, że geneza państwowości rosyjskiej była inna od państw zachodnich – Normanowie zostali przywołani przez lud rosyjski. Jakościową zmianą była teoria Aksakowa stwierdzająca, że zostało to dokonane, ponieważ lud rosyjski nie był w stanie wybrać spośród siebie władzy, co wskazuje na jego apolityczny charakter. Myśliciel posunął się do stworzenia koncepcji prawdy wewnętrznej i prawdy zewnętrznej, aby uzasadnić swój punkt widzenia. Prawda wewnętrzna to wszystko, co jednoczy ludzi od „środka”, czyli tradycja, religia, obyczaj. Z kolei prawda zewnętrzna to państwo i prawo, które są sztuczne, zracjonalizowane i umowne. Lud nie może partycypować we władzy, ponieważ wtedy automatycznie przestaje być ludem. Lud jest siłą twórczą, a państwo ma stosunek służebny względem niego wypełniając li tylko rolę strażnika przed zewnętrzną interwencją. Ta umowa między ludem, a władzą została dwa razy w dziejach Rosji złamana i to dwa razy za przyczyną władzy: pierwszy raz za Iwana Groźnego a drugi raz za panowania Piotra Wielkiego. W dziele O stanie wewnętrznym Rosji Aksakow posunął się do utopijnej ówcześnie propozycji dla rządzących. Lud rosyjski zawsze był wierny władzy, ponieważ jest apolityczny więc władza winna mieć nieograniczoną swobodę decyzji oraz inicjatywę ustawodawczą w zamian za pełną swobodę życia i wolność słowa dla poddanych. Dopełniając zborność wewnętrzną swojej koncepcji Aksakow dokonał apoteozy chłopskiej wspólnoty gminnej, tj. miru kosztem teorii rodowej, którą postrzegał jako zagrożenie dla spoistości ludu. Jednomyślność stanowi podstawę funkcjonowania miru.

    Pomimo pewnych różnic między klasycznymi słowianofilami, które miały charakter raczej akcydentalny i ilościowy, istniały podstawowe tezy i zagadnienia będące łącznikiem. Do najważniejszych spośród nich można zaliczyć:

1. Przekonanie o wyjątkowości cywilizacji rosyjskiej, która została stworzona w całkiem odmienny sposób aniżeli cywilizacja europejska. Rosjanie dobrowolnie przywołali władzę zewnętrzną (Normanów), a nie zostali podbici. To wydarzenie determinowało całą późniejszą historię Rosji.

2. Całościową krytykę rozwoju cywilizacji europejskiej, która stała się zracjonalizowana, sformalizowana i opierająca się jedynie na umowie społecznej, która jest sztuczna i może w każdej chwili zostać zerwana.

3. Podkreślanie niebagatelnej roli prawosławia, które jest religią pokojowej koegzystencji w opozycji do autorytatywnego rzymskiego katolicyzmu i zindywidualizowanego protestantyzmu

4. Krytykę części dziedzictwa antyku, tj. Rzymu, który poprzez jurydyzację każdego aspektu życia doprowadza do zduszenia naturalnej organiczności społeczeństwa, które jest widoczne w dziedzictwie greckim i bizantyjskim, które podjęła Rosja.

5. Misyjność cywilizacji rosyjskiej zgodnie z koncepcją mnicha Filoteusza z Pskowa[22]

6. Apoteozę rosyjskiego ludu, który nie jest skażony zepsuciem tak charakterystycznym dla elit rosyjskich

7. Słabość do romantyzmu przejawiająca się: rozbudzoną duchowością, skoncentrowaniem na przeżyciach wewnętrznych, przewagą uczucia i intuicji nad pragmatyzmem oraz racjonalizmem, czerpaniem z folkloru, dowartościowaniem kultury narodowej, mistycyzmem

8. Krytykę rządów cara Piotra I Wielkiego, który jawił się jako zdrajca sprawy narodowej

Dezintegracja słowianofilstwa

      Wraz z porażką Rosji we wojnie krymskiej (1853-1856), końcem panowania cara Mikołaja I, a także śmiercią klasyków myśli słowianofilskiej w krótkim odstępie czasowym, następuje dezintegracja słowianofilstwa. Reformy podjęte przez cara Aleksandra II, przede wszystkim włościańska, spowodowały społeczne przekonanie, że czas filozoficznych debat minął i czas stworzyć realistyczne programy działania[23]. Romantyczna utopia słowianofilska zaczęła być zawłaszczana przez pragmatycznych działaczy pokroju Jurija Samarina[24], czy Aleksandra Koszelowa, którzy postanowili ją wykorzystać, aby partycypować we władzy.

Konfrontacje

     Największym wrogiem ideowym, z którym słowianofilstwo walczyło o rząd dusz, byli okcydentaliści, z rosyjskiego nazywani zapadnikami. Za początek formowania się tej idei na terenie Rosji uważa się powstanie kółka filozoficznego Nikołaja Stankiewicza[25], a do głównych teoretyków tego ruchu należeli: Wissarion Bielinski[26], Michaił Bakunin[27] oraz Aleksandr Hercen[28]. Głównym podmiotem filozofii historii u okcydentalistów była jednostka, traktowana jako organizm w pełni autonomiczny wobec ludu. Sam lud miał nie być konserwowany jak u słowianofili, a siłą przekształcony w nowoczesny naród polityczny partycypujący w zarządzaniu Rosją. Kolejną ważną różnicą, pomiędzy obiema zwaśnionymi grupami, był stosunek do kapitalizmu, co najlepiej odzwierciedla następująca opinia prof. Andrzeja Walickiego:

„Słowianofile konsekwentnie krytykowali kapitalizm z pozycji konserwatywno-romantycznych, z pozycji maksymalnej sublimacji wartości związanych z przedkapitalistycznym typem osobowości i więzi społecznych; dla okcydentalistów głównym wrogiem był właśnie układ przedkapitalistyczny, tj. feudalizm w szerokim, marksistowskim sensie tego słowa”[29].

      Okcydentaliści w każdym aspekcie chcieli imitować rozwiązania wprowadzone na zachodzie Europy, a historię Rosji, za wyjątkiem rządów cara Piotra I Wielkiego, uważali jako obciążenie przeszkadzające w gwałtownej modernizacji, która miała spowodować wzrost potęgi i poważania Imperium Rosyjskiego w świecie.

    Nie ulega najmniejszej wątpliwość, że obu grupom zależało na rozwoju państwa i społeczeństwa rosyjskiego, ale różnice tkwiły w proponowanych metodach działania.

Podsumowanie

      Historia myśli i idei rosyjskiej z XIX w. stanowi interesujący przykład odpowiedzi na wyzwania modernizacji i nowoczesności przez zacofane, peryferyjne państwo. Może stanowić inspirację po dziś dzień dla wielu narodów szukających odpowiedzi na podstawowe pytanie: jak dogonić najbardziej rozwinięte ośrodki polityczno-gospodarcze?

    Sama idea słowianofilska znalazła swoich epigonów w ruchu panslawistycznym, a następnie w myśli eurazjatyckiej reprezentowanej przez takie postacie, jak Nikołaj Trubieckoj[30] czy Lew Gumilow[31].

   Stosunek Polaków do słowianofilstwa nie może być pozytywny z racji na to, co pisali klasycy słowianofilstwa o naszym kraju. Po drugie, należy mieć świadomość, że Rosjanie w różnych formach pragnęli jednego, tj. zdominowania Europy Środkowo-Wschodniej i przebudowania jej na swoją modłę. Najbardziej jaskrawym przykładem imperialistycznego działania państwa rosyjskiego był fakt rusyfikacji Polski w połowie XIX w., kiedy klasycy słowianofilstwa pisali swoje wysublimowane dzieła.

     Słowianofilstwo było ideą, która nie znalazła szerokiego poparcia w społeczeństwie rosyjskim. Masowe ruchy nowoczesne nie przejęły praktycznie nic z jego dziedzictwa, poza jednym wyjątkiem, tj. przekonaniem o wyższości cywilizacyjnej Rosji względem innych.

Bibliografia

Bazylow Ludwik, Historia Rosji, Warszawa 1977

Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1981

Tofler Alvin, Trzecia fala, Warszawa 1997

Veblen Thorstein, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1998

Walicki Andrzej, W kręgu konserwatywnej utopii – struktury i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 2002

Walicki Andrzej, Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Kraków 2005

[1] Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1981.

[2] Fernand Braudel - (1902-1985), francuski historyk. Lider Szkoły Annales, która w swych badaniach korzystała z dorobku nauk społecznych, jak i kładła nacisk na badania ilościowe (statystyczne) jako przydatne dla uwypuklania zmian dokonujących się w dłuższym okresie.

[3] Immanuel Wallerstein – (1930-2019), amerykański socjolog pochodzenia żydowskiego. Autor książki The Modern World System.

[4] Więcej w Thorstein Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1998.

[5] Patrz Alvin Tofler, Trzecia fala, Warszawa 1997.

[6] Siergiej Uwarow – (1786-1855), minister oświaty Rosji w latach 1833-1848.

[7] Michaił Szczerbatow – (1733-1790), rosyjski historyk i pisarz polityczny.

[8] Nikołaj Karamzin – (1766-1826), rosyjski literat, pisarz, publicysta.

[9] Michaił Pogodin – (1800-1875), rosyjski pisarz, historyk, dziennikarz. Profesor Uniwersytetu Moskiewskiego. Wydawca czasopisma Moskwitianin. Jeden z ideologów panslawizmu, patron ruchu moskalofilskiego (prąd istniejący w Galicji, Bukowinie i Rusi Podkarpackiej głoszący jedność tamtejszej ludności z Rosją stojący w opozycji do ukraińskiego ruchu narodowego).

[10] Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling – (1775-1854), filozof. Autor m.in.: Filozofia objawienia: ujęcie pierwotne, System idealizmu transcendentalnego: z wykładów monachijskich; O historii nowszej filozofii.

[11] Piotr Czaadajew (1794-1856), rosyjski filozof i publicysta. Autor Listów Filozoficznych.

[12] Iwan Kiriejewski (1806-1856), rosyjski myśliciel.

[13] Z łac. Occidentalis – zachodni.

[14] Aleksy Chomiakow – (1804-1860), rosyjski myśliciel, poeta, dramaturg, malarz.

[15] Działające w pierwszej połowie XIX w. wpływowe stowarzyszenie członków Kościoła Anglikańskiego, którzy mieli na celu zatrzymanie rosnącego sekularyzmu w społeczeństwie. Znaczna część członków przeszła w późniejszym okresie na katolicyzm.

[16] Johann Adam Möhler – (1796-1838), niemiecki teolog katolicki.

[17] Cytat z Aleksy Chomiakow za Andrzej Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii – struktury i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 2002, str. 142.

[18] Mowa o wierszu Do Słowian z 1867 r. pisanego z okazji Zjazdu Słowiańskiego w Moskwie.

[19] Fiodor Tiutczew – (1803-1873), rosyjski poeta, piewca rosyjskiego imperializmu.

[20] Konstanty Aksakow – (1817-1860), rosyjski myśliciel.

[21] Andrzej Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii – struktury i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 2002, str. 174.

[22] Filoteusz z Pskowa – (ok. 1450 – 1525), rosyjski mnich monasteru Przemienienia Pańskiego Eleazara Pskowskiego. Autor teorii Trzech Rzymów: „pierwszy Rzym upadł na skutek herezji, drugi Rzym – Konstantynopol – na skutek zdrady prawdziwej wiary, trzecim Rzymem jest Moskwa, a czwartego już nie będzie”. Stała się ona oficjalną ideologią Państwa Moskiewskiego, a później Rosji. Była także wytłumaczeniem ekspansywnej polityki kolejnych rządów.

[23] Więcej Andrzej Walicki, Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Kraków 2005, str. 191-192.

[24] Jurij Samarin - (1819-1876), rosyjski historyk i działacz społeczny. Przedstawiciel II generacji słowianofilstwa.

[25] Nikołaj Stankiewicz – (1813-1840), rosyjski filozof i poeta.

[26] Wissarion Bielinski – (1811-1848), rosyjski pisarz, filozof i krytyk literacki. Teoretyk rewolucyjnego demokratyzmu.

[27] Michaił Bakunin – (1814-1876), rosyjski myśliciel, rewolucjonista. Jeden z ojców anarchizmu.

[28] Aleksandr Hercen – (1812-1870), rosyjski pisarz i myśliciel społeczny. Twórca koncepcji „rosyjskiego socjalizmu”, która wywarła znaczący wpływ na rosyjskich narodników, czyli ruchu działającego w latach 1870-1890 na rzecz demokratyzacji Imperium Rosyjskiego.

[29] Andrzej Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii – struktury i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 2002, str. 327-328.

[30] Nikołaj Trubieckoj – (1890-1938), rosyjski książę, językoznawca. Napisał Podstawy fonologii. 

[31] Lew Gumilow – (1912-1992), rosyjski historyk, etnolog, geograf. Twórca pojęcia „pasjonarności”.