Temat UPA jest dla nas mocno drażliwy, wywołuje spory pomiędzy Polską, a Ukrainą oraz pomiędzy nacjonalistami z tych krajów. Dla nas UPA to organizacja odpowiadająca za ludobójstwo naszych rodaków na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. Dla Ukraińców jest to organizacja pozostająca symbolem walki o niepodległość Ukrainy. Kontrowersje historyczne były powodem zażartej krytyki środowiska skupionego wokół Szturmu, postulującego dialog z ukraińskimi nacjonalistami pomimo trudnej historii.
Czarna legenda UPA obrastała z czasem w mity. Mity te były już tworzone w latach 40-tych. Wiele z nich było tworzonych przez komunistów. Przykład takiego mitu podaje Leszek Żebrowski, a mianowicie była nim komunistyczna propaganda o walkach UPA pod Warszawą (sic!). Współcześnie rozpowszechnianym mitem jest rzekoma antyczeskość, antyrosyjskość, czy antyormiańskość UPA. Mit ten ma za zadanie wyolbrzymić negatywne cechy ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego takie jak szowinizm. Próbuje się ukazać ukraińskich nacjonalistów jako szowinistów dla zasady nie zauważając, że szowinizm formacji partyzanckich miał charakter wizerunkowy. Antypolonizm wynikał z wyjątkowo napiętych relacji polsko-ukraińskich, które można zaklasyfikować do konfliktu stanowego między polskimi warstwami wyższymi (panami), a ukraińskim chłopstwem oraz do konfliktu chłopskiego pomiędzy polskimi, a ukraińskimi chłopami o ziemię. Tymczasem ukraińscy nacjonaliści w stosunku do innych narodowości, które nie miały tak napiętych relacji z Ukraińcami wykazywali dość silne chęci współpracy. Tak więc skłonni byli współpracować z Rosjanami odrzucającymi zarówno rządy bolszewickie, jak i okupację niemiecką. Byli oni zrzeszeni w ramach Rosyjskiej Sotni UPA. Ukraińskie podziemie nacjonalistyczne miało ambicje utworzenia razem ze zniewolonymi narodami ZSRR wspólnego frontu walczącego zarówno z Sowietami, jak i z Niemcami. Kierowali więc odezwy do narodów takich jak Litwini, Łotysze, Estończycy, Tatarrzy (w tym Tatarzy krymscy), Gruzini, Ormianie, Azerowie, Dagestańczycy, czy tur kijskie narody Azji Środkowej. Wpisywało się to w geopolityczną koncepcję OUN autorstwa Jurija Łypy, która zakładała stworzenie sojuszu pontyjsko-czarnomorskiego. Dzieła Jurija Łypy swoją drogą stanowią bardzo ciekawe studium poznawcze ukraińskiego nacjonalizmu. Byłoby dobrze, gdyby komuś udało się je wydać w języku polskim.
Nie o tym jednak jest ten tekst. Tekst jest o narodowej formacji partyzanckiej stowarzyszonej z ukraińskim podziemiem nacjonalistycznym, która była tworzona przez samych Czechów mieszkających na Wołyniu. Jej nazwą była Czeska Powstańcza Armia, analogicznie do nazwy UPA.
Wołyńskich Czechów wiele łączyło z Ukraińcami. Głównym spoiwem był fakt wyznawania przez wielu z nich wiary prawosławnej. Okres wojny na froncie wschodnim w relacjach czesko-ukraińskich od początku cechował się neutralnym podejściem OUN do Czechów jako takich z próbami przyciągnięcia Czechów na swoją stronę. Przykłady współpracy były liczne, dobitnym przykładem współpracy czesko-ukraińskiej był fakt, że podczas niemieckiej zbrodni w Malinie główną formacją broniącą czeskich i ukraińskich mieszkańców wsi była Ukraińska Powstańcza Armia. Główna czeska formacja konspiracyjna na Wołyniu Blaník starała się zachować równowagę między neutralnością, współpracą z polskim podziemiem, a współpracą z ukraińskim podziemiem. Kooperacja lub próby kooperacji występowały również wśród Czechów z Kupiczowa, którzy w przeciwieństwie do reszty wołyńskich Czechów wyznawali katolicyzm z mniejszością protestancką. Jednak po pewnym czasie kupiczowscy Czesi opowiedzieli się po stronie polskiej. Wynikało to z nasilenia się agresywnych działań ukraińskich nacjonalistów.
Formacja Czeskiej Powstańczej Armii zaczęła powstawać wraz z nasilaniem się działalności UPA. Stworzona przez przybyłego w 1939 roku z Czechosłowacji Antonina Nechutnego skupiała w swoich szeregach pro ukraińsko nastawionych Czechów oraz tych Czechów, którzy dotychczas walczyli w szeregach UPA. Głównym obszarem działalności CzPA były tereny współczesnego obwodu rówieńskiego na dzisiejszej Ukrainie. Czesi z organizacji Blaník podczas rozmów z ukraińskim podziemiem domagali się zaprzestania powoływania czeskich mężczyzn w szeregi CzPA chcąc zachować neutralną niezależność od organizacji ukraińskich.
Ten wycinek z historii ruchu OUN-UPA ukazuje jego działalność w alternatywny sposób. Nie uwłaszczając znaczenia naszej narracji historycznej oraz naszej martyrologii, poznanie alternatywnego punktu widzenia pozwoli nam zrozumieć motywy ukraińskich nacjonalistów odwołujących się do historii UPA bez stawiania znaku równości między ich postawą, a antypolonizmem. Nie znaczy to, że mamy zaakceptować ukraińską politykę historyczną. Sednem jest prowadzenie wspólnego dialogu bez uciekania się w kierunku agresji.
Dymitr Smirniewski