HISTORYCZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY ZMIAN USTROJOWO-GOSPODARCZYCH W POLSCE W OKRESIE OD 1945,
DO PRZEŁOMU ROKU 1989/ 1990 cz I.
Od początku ubiegłego stulecia ludzie pracy, politycy i ekonomiści nie godzą się na masowe bezrobocie. Poszukują środków i metod zwiększenia zatrudnienia obfitych zasobów pracy i ograniczenia bezrobocia. Spojrzenie na dwudziestowieczną ekonomię wskazuje na rzecz zadziwiającą i jednocześnie smutną. Poszukiwania środków zapewnienia ludziom realizacji podstawowego prawa człowieka – prawa do pracy – ciągle trwają i obecnie wykazują jeszcze mniejszą skuteczność. Polska na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku stanęła również w obliczu tak wielkiego problemu, jakim jest bezrobocie. W ciągu jednej dekady problem ten dotknął ponad 3259,9 tys. ludności w wieku produkcyjnym. Walka z "uporczywą chorobą" gospodarki polskiej stała się priorytetem rządów, partii politycznych, związków zawodowych oraz specjalistów w dziedzinie ekonomii. Na swój sposób nie inaczej było w Polsce doby realnego socjalizmu, gdzie pojęcie rynku pracy w zasadzie nie występowało. Przez około 45 lat po II wojnie światowej w polskiej literaturze ekonomicznej zjawisko bezrobocia uznawano oficjalnie za typowe dla ustroju kapitalistycznego. Przyjmowano jednocześnie, że w warunkach gospodarki socjalistycznej nie powinno ono mieć miejsca, gdyż podstawową zasadą polityki zatrudnienia była zasada pełnego zatrudnienia.
Po zakończeniu II wojny światowej i traumie tego okresu, Polska znalazła się w strefie wpływów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Taka sytuacja była wynikiem ustaleń dwóch konferencji wielkich mocarstw i przywódców światowych okresu zawieruchy wojennej z lat 1939-1945.
W dniach od 18 do 20 października 1943 roku, obradujący w Moskwie ministrowie zagraniczni Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii, jako miejsce spotkania na którym miały zostać omówione między innymi (co istotne bez udziału przedstawicieli Polski) kwestie przyszłego kształtu Europy, wskazali stolicę Persji – Teheran1. Konferencja teherańska odbyła się nieco ponad miesiąc od moskiewskich ustaleń. W dniach od 28 listopada do dnia 1 grudnia 1943 roku, Prezydent USA - F.D. Roosevelt, Premier Wielkiej Brytanii - W. Churchill i przywódca ZSRR - J. Stalin dokonali uzgodnień, co do dalszych działań wojennych wobec hitlerowskich Niemiec oraz losów powojennej Europy i Polski. Wątek polski został poruszony już podczas pierwszego dnia obrad, jednakże żądania polskiego rządu emigracyjnego, wyrażane ustami Churchilla i Roosevelta, zostały zignorowane przez Stalina, który miał całkowicie inne plany wobec naszego kraju, jego obywateli i przyszłego kształtu naszego państwa. Przy bierności w tym zakresie USA i Zjednoczonego Królestwa, Stalin forsował soją wizję i koncepcję Europy. Zgodnie z jego pomysłem granice Polski miały zdecydowanie przesunąć się na zachód i oprzeć o Odrę i Nysę. Polska miała też otrzymać szerszy dostęp do Morza Bałtyckiego2. Ta koncepcja całkowicie pozbawiała obywateli polskich ziem wschodnich z przedednia wojny obywatelstwa polskiego i praw z tym związanych, lub zmuszała ich do opuszczenia dotychczasowych ziem, na których zamieszkiwali z dziada pradziada i migracji w głąb nowej Polski. Z pewnością w Teheranie doszło do pierwszego, aczkolwiek nieostatecznego podziału powojennej Europy. Powstały zaś w pośpiechu, całkowicie zależny od Moskwy, polski komunistyczny Rząd Tymczasowy, stał się w grudniu 1944 roku przyczynkiem niezadowolenia USA i Wielkiej Brytanii, które ustalenia teherańskie traktowały jako rozmowy wstępne przed ostatecznym spotkaniem, mającym zdecydować o losach Europy po zakończeniu działań zbrojnych. Nasilona ofensywa Armii Czerwonej, jej parcie na Zachód w kierunku Berlina, coraz bardziej przybliżały koniec wojny i koleją konferencję Wielkiej Trójki, jak zwyczajowo zwano przywódców i kraje, które reprezentowali na konferencjach Roosevelt, Churchill i Stalin. Do ostatecznych rozmów doszło w Jałcie na półwyspie Krymskim. Rozpoczęła się ona 4 lutego 1945 roku. W trakcie jej trwania doszło do podjęcia szeregu uchwał w sprawach już omówionych w Teheranie, ustalono środki zmierzające do jak najszybszego zakończenia wojny i podziału Niemiec na strefy okupacyjne. Najwięcej jednak czasu poświęcono sprawie polskiej. Amerykanie i Brytyjczycy łudzili się, że wizja Stalina może pod ich wpływem nieco ulec zmianie, jednakże do konferencji tzw. Wielkiej Trójki doszło w momencie dalszego wzmocnienia pozycji sowieckie na froncie3. Pewność dotarcia Armii Czerwonej jako pierwszej do Berlina, oscylowała prawie na poziomie 100%, kreśląc tym samym strefy wpływów na aliancką i sowiecką. Polska przedwojenna powoli miała stać się jedną z republik lub tzw. państwem satelickim ZSRR. Schyłek działań wojennych skierowany był nie tylko bowiem przeciwko okupantowi Polski i jednemu z największych w historii świata zbrodniarzy – Hitlerowi, ale również ze strony komunistycznych władz w Moskwie i uległych im polskim komunistom, przeciwko polskiemu podziemiu i rządowi polskiemu na uchodźstwie, rezydującemu w Londynie.
Działania polskich komunistów i sowieckiego aparatu państwowego doprowadziły do aresztowań, m.in. najważniejszych przywódców niepodległościowego podziemia polskiego, których następnie i podstępnie przewieziono do moskiewskiego więzienia NKWD na Łubiance4. Przypieczętowaniem ostatecznego kierunku Polski ku ZSRR stał się podpisany jeszcze przed ostatecznym i oficjalnym zakończeniem działań wojennych układ o przyjaźni z ZSRR.
Dnia 21 kwietnia 1945 roku Premier polskiego Rządu Tymczasowego Edward Osóbka – Morawski, podpisał z Józefem Stalinem 20-sto letni układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej pomiędzy – jeszcze wówczas – Rzeczpospolitą Polską, a Związkiem Radzieckim5. Wprawdzie dokument ten zakładał sojusz obydwu krajów w walce z hitlerowskimi Niemcami, jednakże w praktyce oznaczał jednostronne zobowiązanie do posłuszeństwa polskiej strony wobec Sowietów.
Tym samym Polska stała się krajem zależnym od ZSRR. Jak pokazała historia, miało to ogromny wpływ na wszystkie dziedziny życia, tj. ekonomiczne, gospodarcze, społeczne, itp. Sowiecki model funkcjonowania państwa dotykał niemalże każdego obszaru funkcjonowania kraju, również dotyczącego zatrudnienia i pracy.
Polska w okresie od 1945 do 1989 roku, między innymi w kontekście zatrudnienia i organizacji rynku pracy
Spustoszenia wojenne, jakie pozostawiła w naszym kraju II wojna światowa, stały się jednym z podstaw woli szybkiej odbudowy państwa polskiego. Powstanie z przysłowiowych kolan, było wyzwaniem dla całego społeczeństwa. Tylko ciężka, wspólna praca Polaków mogła przywrócić nam chociaż odrobinę godności i życia, wprawdzie pod „nową okupacją”, ale we własnym kraju i mniejszej obawie o swoich najbliższych i siebie samych. Zniszczona pod względem materialnym, ekonomicznym i gospodarczym Polska, która znalazła się pod wpływami ZSRR i potrzebowała rąk do pracy zmierzającej ku restauracji zgliszczy wojennych. Już w lipcu 1947 roku Sejm uchwalił ustawę pod nazwą Plan Odbudowy Gospodarczej, zwany Planem 3 letnim6. Zakładał on podniesienie cyt.: „stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego”7; „utrwalenie ustroju i przebudowy struktury społeczno-gospodarczej kraju; wyrównania szkód wojennych; scalenia Ziem Odzyskanych z resztą kraju, z wszechstronnym wykorzystaniem w gospodarstwie narodowym szerokiego wybrzeża morskiego; rozszerzenia udziału kraju w gospodarstwie światowym; powrotu do kraju Polaków, którzy znaleźli się poza jego granicami w związku z wojną 1939-1945, jak również tych, którzy opuścili kraj dla celów zarobkowych; obniżenia kosztów własnych produkcji dóbr i usług oraz wzrostu wydajności czynników produkcji”8. Czytając zapis kolejnego artykułu tego aktu, tj. art. 5, nie trudno odnieś wrażenie, że w tamtym okresie czasu, mimo licznej potrzeby, jakby się mogło wydawać, koniecznych do odbudowania państwa rąk do pracy, w kraju występował problem bezrobocia. W tym bowiem artykule mowa jest o swoistego rodzaju potencjale osób mogących stanowić siłę napędową rozwoju gospodarczego kraju, który drzemał w osobach mieszkających na wsi, tj. chłopach i pracownikach rolnych, cyt.: „Utrwalenie ustroju i przebudowy struktury społeczno-gospodarczej kraju nastąpi drogą zwiększenia udziału przemysłu i usług w ogólnej produkcji, tworząc podstawy do zwiększenia zatrudnienia rezerw pracy na wsi przez intensyfikację produkcji rolnej i zajęcia uboczne, do późniejszej całkowitej likwidacji przeludnienia rolniczego i do pełnego wykorzystania sił roboczych w mieście”. Ustawa, sama w sobie postulowała wzrost udziału przemysłu i usług w ogólnej produkcji, rozwój w handlu z zagranicą, zwiększenie wytwórczości (przede wszystkim artykułów przemysłowych) i określała rozmiary tegoż wzrostu9. Z założenia, już w 1949 roku miało nastąpić przekroczenie przedwojennej produkcji przemysłowej, w rolnictwie zaś osiągnięcie „per capita” 110% przeciętnej produkcji z lat 1936-1938. Efektem Planu 3-letniego był wzrost dochodu narodowego naszego kraju aż o około 43% zarówno w przeliczeniu na jednego obywatela, jak i ogólnie10. W tym okresie nastąpił też znaczny przyrost zatrudnienia z 3,4 miliona ludzi w roku 1947 do 4,4 miliona w roku 194911. Działania te znacznie obniżyły panujące ówcześnie bezrobocie w Polsce. Pomimo sukcesów, związanych wykonaniem założeń ustawy z 1947 roku, mającej na celu odbudowę kraju, władze nadal borykały się problemami zatrudnienia, brakiem wykwalifikowanych kadr i odpływu pracowników w poszukiwaniu lepszej i lepiej opłacanej pracy.
Tym samym, za sowieckim modelem, ustawą z dnia 7 marca 1950 roku „O zapobieżeniu płynności kadr pracowników w zawodach lub specjalnościach szczególnie ważnych dla gospodarki uspołecznionej”12, wprowadzono tzw. nakaz pracy. W oparciu o zapisy tej ustawy, administracyjne skierowanie do pracy otrzymywali absolwenci szkół średnich i wyższych. Jak bowiem stanowiła preambuła do ustawy, cyt.: „Potrzeby gospodarki socjalistycznej, wymagają zapewnienia uspołecznionym zakładom pracy oraz instytucją państwowym i samorządowym kwalifikowanych i trwale z nimi związanych kadr”13. Ustawa w art. 1 stanowiła, że osoby posiadające kwalifikacje w zawodach lub specjalnościach szczególnie ważnych dla uspołecznionej gospodarki, mogły być zobowiązane przez określony czas do wykonywania danej pracy na rzecz państwa. Obowiązek taki kształtowany był począwszy od dnia doręczenia pracownikowi nakazu wydanego przez właściwego rzeczowo ze względu na zakład pracy lub instytucję zatrudniającą pracownika, ministra14. Mógł on być wydany na okres nie dłuższy niż dwa lata15. Ograniczał jednak prawa pracownicze w dzisiejszym tego słowa i prawa znaczenia, bowiem pracownik w okresie objętym nakazem pracy nie mógł wypowiedzieć zawartej umowy o pracę16. Dodatkowo, podkreślenia wymaga fakt, że za nieuzasadnione opuszczenie stanowiska pracy objętego nakazem pracy, groziła pracownikowi kara aresztu lub grzywny do kwoty 250.000,00 zł, albo jedna z tych kar17. Celem nakazu pracy przede wszystkim było zwiększenie rozwoju gospodarczego państwa, całkowite zlikwidowanie bezrobocia i wzrost poparcia dla władzy.
Można zatem stwierdzić, że w niektórych przypadkach trudno było wówczas mówić o bezrobociu i braku pracy. Zatrudnienie było jednym z ważniejszych regulacji powojennej Polski. Obywatele musieli pracować i mieć gdzie pracować. Takie gałęzie gospodarki jak budownictwo, rolnictwo i rozwijający się przemysł, nieustannie potrzebowały rąk do pracy, a nakazy pracy miały dodatkowo wzmacniać potrzebę zatrudniania i zatrzymywania wykwalifikowanej kadry, a jednocześnie zapewniać kontrolę nad obywatelem. Osoby pracujące miały tym samym ograniczone możliwości jej zmiany. Nakazy wiązały pracowników z danym zakładem, czy instytucją na lata. Oficjalnie zostały jednak zniesione w latach 60-tych XX wieku.
Pomimo państwowej ingerencji w rynek pracy, rzeczywistość odbiegała jednak od założeń i faktów. Władze socjalistycznej Polski przede wszystkim za wszelką cenę dążyły do zmian postaw społecznych ludności, która zmęczona już wojennymi działaniami, powoli krzepła w nowej rzeczywistości. Przeciętny Polak ze zwykłej pracy zawodowej i zarabianych środków, pozwalających mu utrzymać siebie i swoją rodzinę, zaczął czuć wreszcie stabilizację materialną i życiową. Ludzie niestety przyzwyczajali się do nowego ładu społecznego i politycznego kraju. Tylko nieliczni prowadzili dalszą walkę z nowym wrogiem Polski. W tej rzeczywistości, władza ludowa, jak wówczas mawiano, głęboko wierząca w założenia komunizmu i mająca jednocześnie na uwadze realne budowanie podstaw idei tej doktryny, postawiła na przyspieszenie uprzemysłowienia kraju, które w przyszłości miało dać wymierne efekty na różnych polach obszarów działalności państwowej. Jednym z tych działań było wytyczenie przez PZPR na lata 1950-1955, kolejnego planu, tzw. „Planu 6-letniego”18, którego zadaniem miało być „podniesienie poziomu sił wytwórczych”, „rugowanie elementów kapitalistycznych” i zmierzanie ku gospodarce „socjalistycznej”19. Ustawa o Planie 6-letnim została uchwalona dnia 21 lipca 1950 roku20. Czytając preambułę tego aktu, nie sposób oprzeć się wrażeniu, iż Polska „była” wówczas najszybciej rozwijającym się krajem europejskim. Rozmachu nabierał handel państwowy i spółdzielczy, który „w roku 1946 obejmował 80% obrotów hurtowych i 22% detalicznych”21, a w 1949 roku odpowiednio 100% i 55%. Zostało również zlikwidowane bezrobocie i „plaga mas pracujących kapitalistyczno-obszarniczej Polski”22.
Nie bez wpływu na dalsze losy gospodarczo-polityczne Polski miały wydarzenia początku lat pięćdziesiątych na świecie i w Europie. W roku 1953 umiera Józef Stalin23, zaś trzy lata później, w trakcie XX zjazdu KPZR24, w niewyjaśnionych okolicznościach, w Moskwie szef delegacji PZPR25 – Bolesław Bierut. Ma to niebagatelne znaczenie, bowiem po śmieci Bieruta do „łask politycznych” wraca jego oponent Władysław Gomułka, oskarżony przez tego pierwszego o „odchylenia polityczne” i bez sądu więziony w latach 1951-195526. W październiku 1956 roku Gomułka, zostaje wybrany na I Sekretarza PZPR i sięga po pełnię władzy w Polsce27. Ludność kraju sądzi, że z jego władzą nadejdą dla obywateli lepsze czasy. Już w listopadzie tego samego roku Sejm uchwala ustawę o radach robotniczych, stwarzając tym samym podstawy funkcjonowania samorządu pracowniczego28. Jednakże w kraju nie jest tak „kolorowo”, jak to by mogło się wydawać. Zarówno walki wewnętrznych frakcji w PZPR, jak i strajki robotnicze, w tym w Poznaniu w czerwcu 1956 roku, dowodzą tak naprawdę sytuacji ekonomicznej i społecznej w Polsce. Realia te bardzo dosadnie oddaje list anonimowego Warszawiaka z początku 1957 roku, skierowany właśnie do ówczesnego I Sekretarza PZPR Władysława Gomułki, cyt. „Wszędzie brak pracy i co dzień wzrasta bezrobocie i nędza w każdym mieście i miasteczku. Bezrobotni zbierają się w gromady i tylko dyskutują, co będzie jeszcze za kilka dni lub tygodni. Kiedy niektórzy ludzie dojeżdżali do Warszawy, jakoś się jeszcze utrzymywało tę biedę. Od października 50% już zredukowano i bez przerwy redukuje się dalej. Wskutek tego powstaje straszna głodowa nędza, bo biura zatrudnień nigdzie nie mają miejsca. W województwie warszawskim we wszystkich miastach jak: Ciechanów, Nasielsk, Pułtusk, Maków, Przasnysz, Wyszków, Radzymin, Wołomin itd. wszędzie nie można grosza zarobić i tylko słychać te słowa: zaufaliśmy Gomułce, który miał poprawić los robotnika. Każdy krzyczał, że jak będzie Gomułka, to będzie kiełbasa i bułka, a obecnie się mówi: jak przyszedł Gomułka, to się zrobiło i dalej robi bezrobocie. Nie bułka tylko skrajna nędza”29.
Ten głos zwykłego obywatela odzwierciedlał rzeczywistą sytuację w ówczesnej Polsce. Kryzys ekonomiczny lat 1956-1957, w głównej mierze objawiał się rozgoryczeniem Polaków, związanym z pogłębiającą się nędzą, kolejkami do pośrednictw pracy, jak i wewnątrzfabrycznymi buntami załóg. Tym samym na nowo wybranym I Sekretarzu skupiała się cała „nadzieja” obywateli. Sam bowiem fakt występowania bezrobocia w socjalistycznym kraju mógł spotkać się z opinią, że forsowana dotychczasowa polityka gospodarcza władz, tak żywo wierzących tej idei i hołdujących jej, okazuje się być porażką. Komuniści bowiem za całe zło świata uważali kapitalizm, który według nich doprowadził już raz do wysokiego bezrobocia na świecie, wyzysku człowieka i wielkiego, światowego kryzysu końca lat trzydziestych XX wieku. Efektem zaś tego stanu rzeczy były bankructwa banków, zamykanie fabryk, sklepów i samobójstwa wielu przedsiębiorców oraz inwestorów30. W tym to okresie w Stanach Zjednoczonych, w ciągu trzech lat, tj. od tzw. krachu na giełdzie nowojorskiej w roku 1929, liczba bezrobotnych wzrosła do 12 milionów osób, co stanowiło jedną czwartą całości zatrudnionych31. Fakty mówiły same za siebie. Jednak nie tylko kapitalistyczny, demokratyczny organizm mógł zostać zarażony bezrobociem, bo również w krajach budujących socjalizm takie zagrożenie było jak najbardziej realne, a Polska była jednym z przykładów, w którym ten scenariusz mógł się ziścić.
CDN.
Norbert Wasik – urodzony w 1976 r. w Zakopanem. Absolwent Kolegium Jagiellońskiego - Toruńskiej Szkoły Wyższej. Manager związany z sektorem FMCG. Dumny mąż i ojciec. Publicysta, działacz społeczny i narodowo-radykalny. Autor książki „Rozważania nad współczesnym narodowym radykalizmem”. Biegacz amator, fan długich dystansów, maratonów i biegów ultra. Pasjonat historii, gór i góralszczyzny. Idealista, romantyk i pragmatyk w jednej osobie, entuzjasta innowacji i nowych technologii.
PRZYPISY:
1 W. Pronobis, Polska i świat w XX wieku, Editions Spotkania, Warszawa 1991, s. 293.
2 Ibidem, s.294.
3 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-1991, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 145.
4 Ibidem, s. 148.
5 Ibidem, s.149.
6 Ustawa z dnia 2 lipca 1947 roku Plan Odbudowy Gospodarczej (Dz.U. z 1947r., Nr 53, poz. 285).
7 Ibidem, art. 3.
8 Ibidem, art. 4.
9 Ibidem, art. 15.
10 W. Roszkowski, op. cit. s. 194.
11 Ibidem, s. 194.
12 Ustawa z dnia 7 marca 1950 roku O zapobieżeniu płynności kadr pracowników w zawodach lub specjalnościach szczególnie ważnych dla gospodarki uspołecznionej (Dz.U. z 1950r., Nr 10 poz. 107).
13 Ibidem, preambuła do ustawy.
14 Ibidem, art. 3 ust. 1.
15 Ibidem, art. 3 ust. 2.
16 Ibidem, art. 4.
17 Ibidem, art. 6.
18 W. Roszkowski, op. cit., s. 214.
19 Ibidem, s. 214.
20 Ustawa z dnia 21 lipca 1950 roku o Planie 6 – letnim (Dz.U. z 1950r., Nr 37, poz. 344).
21 Ibidem, pkt. 2, s.2.
22 Ibidem, pkt. 2, s.2.
23 W. Pronobis, op. cit. s. 529.
24 Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego.
25 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
26 W. Roszkowski, op. cit. s. 230.
27 W. Pronobis, op. cit., s. 497.
28 W. Roszkowski, op. cit. s. 239.
29 www.twojahistoria.pl [on-line]. Setki tysięcy bezrobotnych, czy w czasach PRL-u rzeczywiście każdy miał pracę. World Wide Web: https://twojahistoria.pl
30 W. Pronobis, op. cit., s. 74.
31 Ibidem, s.74.