Odzyskanie przez Polskę Niepodległości w roku 1918 pozostaje bezustannie jednym z częściej poruszanych tematów przez polską historiografię. Trudno się temu dziwić – zarówno znaczenie tego wydarzenia dla naszej wspólnoty narodowej, jak i niedawna setna tegoż rocznica powodują, że kolejne pokolenia historyków i politologów pochylają się nad określonymi zagadnieniami związanymi z tym jakże szczęśliwym wydarzeniem. Pod koniec roku 2020 na krajowym rynku ukazała się monografia Arkadiusza Mellera „Wybory do Sejmu Ustawodawczego na Mazowszu Płockim w 1919 roku”. Praca ta wpisuje się w nurt dotyczący wydarzeń w roku 1918 i 1919, jednak przedstawiona perspektywa jest stosunkowo rzadko spotkana i innowacyjna.
Przyzwyczailiśmy się bowiem do myślenia o odzyskaniu Niepodległości w ramach dwóch perspektyw. Pierwsza to perspektywa „wielkiej polityki”, a więc głównie wydarzenia związane z Warszawą: rozbrojenie Niemców, rząd Moraczewskiego i Paderewskiego, potem Wersal, prace nad Konstytucją. Druga perspektywa to perspektywa wojenna: opis wydarzeń na frontach i zapleczu, bitwy, kampanie, problemy powstającego wojska, etc. Obu tym perspektywom trudno się dziwić, zarówno tzw. „wielka polityka” jak i walki o granice i Niepodległość miały pierwszorzędne znaczenie dla powstałej z niebytu Polski. Arkadiusz Meller w swojej pracy proponuje nam trzecią perspektywę: lokalną, gdzie przez pryzmat niewielkiego obszaru i społeczności możemy przyjrzeć się, jak procesy odzyskania Niepodległości przebiegały „w terenie”, a więc z daleka od dużych ośrodków.
„Wybory do sejmu…” to w pełni naukowa monografia, licząca łącznie 292 strony tekstu. Celem jej jest, jak pisze sam Autor (s. 24) dokonanie „analizy wyborów do Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku na obszarze Mazowsza Płockiego. Główną tezą badawczą poniższej pracy było stwierdzenie, że w pierwszych wyborach parlamentarnych w Okręgu […] niezwykle ważną rolę odegrały kwestie związane z obroną obecności religii w szkołach publicznych, roli oraz miejsca Kościoła w życiu publicznym, a także sprzeciwu wyborców wobec radykalnych metod politycznych i radykalnych reform socjalnych. Przedmiotem badań w niniejszej książce były przygotowania, organizacja, przebieg oaz rezultat, a następnie polityczne skutku wyborów do Sejmu Ustawodawczego, które odbyły się w okręgu płocko-płońsko-sierpeckim”.
Praca podzielona została na siedem rozdziałów w układzie chronologiczno-problemowym, wstęp, zakończenie i bibliografię. Ponadto książka zawiera dużą ilość ilustracji, zdjęć, jak również autorskich wykresów, tabel etc. Jakość wydania (twarda, lakierowana okładka, wysokiej jakości papier) jest bardzo wysokiej jakości.
Ogromnym plusem omawianej pracy jest szeroka baza źródłowa i bogata literatura przedmiotu, jakie Autor wykorzystał przy opracowaniu tematu. W pracy swej wykorzystał zarówno źródła archiwalne z archiwów centralnych jak i lokalnych, szereg źródeł drukowanych (zbiorów dokumentów), pamiętników, wspomnień, szeroki wybór prasy. Pozwoliło to Autorowi na niezwykle szczegółowe i drobiazgowe odtworzenie szeregu aspektów towarzyszących przebiegowi odzyskania Niepodległości na Mazowszu Płockim, przygotowaniu, organizacji wyborów oraz ich przebiegowi i skutkom.
W pierwszym rozdziale Autor opisuje szczegółowo jak wyglądały ostatnie dni okupacji niemieckiej na Mazowszu Płockim i pierwsze dni Niepodległości. Opisuje nie tylko kwestie rozbrojenia i ewakuacji niemieckich żołnierzy, ale także działania poszczególnych środowisk politycznych jak endecy, socjaliści czy komuniści. Szczególnie istotnym okazało się, zarówno dla samego procesu odrodzenia Polski, jak i możliwości działania poszczególnych stronnictw, stworzenie własnych sił paramilitarnych o charakterze milicji obywatelskiej. Temat ten zresztą regularnie powraca, wszakże warto pamiętać, że struktury milicyjne powołane przez PPS przetrwały stosunkowo długo i w rachubach polityków PPS stanowiły niejednokrotnie istotny element oczekiwań politycznych.
Dla Czytelnika istotnym jest, że zarysowane kwestie w pierwszych rozdziałach książki, jak choćby główne punkty sporu między stronnictwami politycznymi, znajdują w swej narracji kontynuacje w kolejnych rozdziałach, chociażby przy opisie głównych osi rywalizacji wyborczej. A więc już w pierwszym rozdziale przeczytać możemy o stosunku poszczególnych klas społecznych do określonych postulatów politycznych czy o tym, jakie były najważniejsze różnice między prawicą narodową a socjalistami.
Rozdział drugi omawia organizacje wyborów, jednak poza dużą ilością „suchych” informacji pokazuje także dwa inne oblicza tego zagadnienia: praktyczne problemy przy wdrażaniu uregulowań władz centralnych oraz problemy i kwestie związane z techniczna stroną udziału w głosowaniu. To ostatnie to chociażby sposób oddawania głosu czy właściwego wypełnienia karty wyborczej. Praktyczne zaś kwestie wyborów to między innymi zapewnienie im bezpieczeństwa i bezstronności czy odpowiednie sporządzenie listy wyborców i kandydatów. Biorąc pod uwagę, ze tak skomplikowane działania wykonywała administracja ledwo co odrodzonego Państwa Polskiego, fakt, że wybory uniknęły większych problemów uznać trzeba za spory sukces.
Trzeci rozdział dotyczy już kampanii wyborczej i podzielony jest na podrozdziały opisujące poszczególne grupy polityczne i frakcje. Autor pokazuje zarówno organizacyjne i formalne zagadnienia związane z kampaniami wyborczymi poszczególnych partii i stronnictw, jak i jakie narzędzia i formy agitacji były stosowane przez nie. Istotnym aspektem są oczywiście postulaty stosowane w trakcie kampanii oraz argumenty przeciwko oponentom politycznym. Socjalistyczne ataki na „reakcję” oraz endeckie wycieczki pod adresem „masońskich kosmopolitów” były już w roku 1919 „obowiązkowym” punktem walki politycznej. W ramach tez mozaiki starali się także odnaleźć ludowcy, stronnictwa żydowskie, oraz postępowa inteligencja, która starała się tworzyć zręby struktur konsolidujących wszystkie polskie ugrupowania.
Rozdział czwarty wynika logicznie z poprzedniego i dotyczy głównych osi sporu politycznego w dobie trwania kampanii wyborczej oraz przełomowych momentów kampanii wyborczej. Autor opisuje więc tzw. „wydarzenia kozłowskie”, związane z radykalnymi strajkami i buntami niższych klas społecznych wobec ziemiaństwa. Powstająca Polska nie była jak widać wolna od silnych antagonizmów społeczno-klasowych, które w dobie kampanii dodatkowo były podgrzewane przez agitacje polityków i ich stronnictw.
Inne ważne tematy, które decydowały o preferencjach wyborczych to przede wszystkim kwestia szkolnictwa świeckiego. O ile socjaliści optowali za rozdziałem szkolnictwa i Kościoła Katolickiego, o tyle stronnictwa prawicy narodowej uważały za naturalne to, że szkoły będą uczyły w duchu katolickiej nauki oraz przy udziale księży. Pochodną tego była dyskusja w ogóle na temat miejsca religii katolickiej w życiu odrodzonej Polski, znaczenia Kościoła Katolickiego i kwestii ewentualnego rozdziału państwa od tegoż. Biorąc pod uwagę, że ok. 80% mieszkańców Mazowsza Płockiego stanowiła wówczas ludność wiejska, religijna i konserwatywna, uznać można, że radykalnie świeckie i laickie hasła socjalistów były trudne, jeśli nie niemożliwe, do powszechnego rozpropagowania.
Na marginesie tych zagadnień Autor porusza istotny aspekt, która niejednokrotnie nam umyka przy opisie odzyskania Niepodległości – aktywizację polityczną i społeczną kobiet, która miała miejsce już w dobie upadania aparatu okupacyjnego oraz w momencie przejęcia władzy przez polską administrację i wojsko. To często pomijany aspekt, a przecież dotyczył połowy naszego Narodu, stąd ciężko przecenić jego wpływ na politykę i sytuację kraju.
Rozdział piąty, wymienia listy wyborcze do Sejmu Ustawodawczego na Mazowszu Płockim. Rozdział szósty omawia same wybory oraz analizuje ich wyniki i podział mandatów. Wybory jako takie zakończyły się miażdżącą wygraną prawicy narodowej, głównie endecji. Następne miejsca zajęli socjaliści, listy żydowskie oraz ludowcy. Potwierdza to tezy Autora o znaczeniu chociażby kwestii religii czy szkolnictwa świeckiego dla kampanii wyborczej i decyzji, jakie podejmowane były przez społeczeństwo przy wyborczych urnach.
Logicznym zwieńczeniem monografii jest rozdział siódmy, w którym Autor dokonuje oceny wyborów i opisuje wydarzenia od wyborów do wiosny 1919 roku (1-sze posiedzenie Sejmu), ale przede wszystkim skupia się na opisie działalności wybranych parlamentarzystów wybranych przez społeczeństwo Mazowsza Płockiego. Podlicza ich aktywność w Sejmie, opisuje ich główne pola aktywności formy podejmowanych działań. Pozwala to „na żywo” sprawdzić jak wybrani przez dany elektorat ludzie w praktyce realizowali postulaty swoje i sowich stronnictw, oraz jak wyglądała praktyczna strona ich pracy, tj. jakimi aktywnościami starali się dopełniać swym obowiązkom.
W ogólnej ocenie pracę dr Mellera wypada ocenić bardzo wysoko. Wykorzystując różnorodną i szeroką bazę źródłową w pełni wypełnił on postawiony sobie cel badawczy i w formie historii lokalnej przybliżył niezwykle istotny proces i wydarzenie, jakim były wybory roku 1919 oraz powołanie Sejmu Ustawodawczego. Nie ulega wątpliwości, że Autor wykazał się nie tylko znajomością tematu, swobodnym poruszaniem w tej skądinąd skomplikowanej tematyce, ale także bezstronnością i nienagannym aparatem naukowym i metodologią. Pamiętać musimy, że niepokoje i zawieruchy towarzyszące tak istotnym wydarzeniom jak listopad roku 1918 utrudniają niezwykle obiektywną narrację historiograficzną oraz krytykę źródłową. Sprzeczne informacje, wzajemnie wykluczające się opisy wydarzeń to rzecz niejako oczywista w takich wypadkach. Autor wykorzystując różne rodzaje źródeł i bogata literaturę przedmiotu nie popełnia błędu w tej materii. Także przybliżenie szeregu praktycznych aspektów, jak chociażby procesu głosowania, wyłaniania list kandydatów, etc. stanowi istotny wkład w nasze rozumienie i poznanie dziejów początku II RP. Liczne ilustracje, mapy, wykresy czy tabele pomagają objąć i przyswoić omawiany materiał. Ponadto udało się Autorowi uniknąć oderwania narracji od ogólnej sytuacji politycznej i międzynarodowej, która to również znajduje swoje miejsce na kartach książki. Tak więc możemy przekonać się jak kwestie związane z interesującym nas regionem związane były z walkami na wschodzie, krytyką rządu Moraczewskiego czy ogólnym kierunkiem przemian na polskich terenach po 10 listopada 1918 roku.
Ciężko mi znaleźć jakiekolwiek wady omawianej monografii, a że osobiście nie lubię krytykanctwa „dla zasady”, stąd uznać trzeba, że w ramach zakreślonej tematyki, postawionych sobie celów badawczych i wykorzystanej kwerendy źródłowej Autor w pełni opisał proces wyborów do Sejmu Ustawodawczego w roku 1919. Jednocześnie uznać trzeba, że pozycja wyznacza z pewnością naukowy standard dla kolejnych pozycji naszej historiografii, które spróbują w podobny, lokalny sposób analizować procesy i zmiany związane z odrodzeniem się Rzeczpospolitej.
Książka Arkadiusza Mellera to świetna, kompletna i komplementarna praca naukowa, która w wydatny i oczywisty sposób powiększa zarówno naszą wiedzę, jak i dodaje kolejną perspektywę historyczną do oceny i analizy historii pierwszych lat II RP.
Grzegorz Ćwik