Demokratyzm (nie mylić z demokracją liberalną) niewątpliwie zainspirował powstanie nacjonalizmu na ziemiach polskich. Wśród osób tworzących nowoczesny obóz nacjonalistyczny w Polsce w oparciu o ludowy demokratyzm najważniejszą rolę odegrały trzy postacie: Jan Ludwik Popławski, Roman Dmowski i Zygmunt Balicki. W swoich tezach z zarania polskiego nacjonalizmu jego twórcy dowodzili, że bez wizji demokratyzacji społecznej stworzenie nacjonalistycznych koncepcji nowoczesnego Narodu nie jest możliwe. W oparciu o wczesną publicystykę Popławskiego, Dmowskiego i Balickiego śmiało pokusić się można o ważną konkluzję stwierdzającą, że demokratyzm stanowił swoistą platformę ideową niezbędną dla rozwoju polskiego nacjonalizmu1. Jak to wygląda dzisiaj chociażby spoglądając przez pryzmat budowania alternatywnego społeczeństwa obywatelskiego przez współczesnych nacjonalistów, wszyscy widzimy. Czy swoista miałkość w wykorzystywaniu w działalności organizacji pozarządowych wynika z przesłanki braku w naszym środowisku elementarnej wiedzy na temat znaczenia i roli ww. organizacji, ciężko jednoznacznie stwierdzić. Niemniej właśnie z tego, a nie innego powodu powstał poniższy tekst dotyczący roli organizacji pozarządowych w społeczeństwie obywatelskim.
Wstęp
Rozważając problematykę dotyczącą roli organizacji pozarządowych w społeczeństwie obywatelskim należałoby, gwoli wstępu, wyjaśnić samo pojęcie organizacji pozarządowych.
Nazwa ta jest przeniesieniem do języka polskiego, z języka angielskiego słów „non – governmental organization”. Dlatego często, również i w Polsce, używa się angielskiego skrótu NGO. W naszym kraju przez organizacje pozarządowe rozumie się w głównej mierze stowarzyszenia i fundacje. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie2 (Dz.U.2016.1817 t.j.) wprowadziła rozszerzoną definicję organizacji pozarządowej. Zgodnie bowiem z powyższym aktem, reguluje on zasady prowadzenia działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych, współpracy organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi oraz współpracy, o której mowa w art. 4d ustawy3. Innymi słowy, poprzez organizacje pozarządowe należy rozumieć podmioty prowadzące działalność pożytku publicznego.
Podkreślenia wymaga, że organizacje pożytku publicznego winny z założenia działać na rzecz wybranego interesu, jednakże nie w celu osiągnięcia zysku. Należy również zauważyć, że nie można utożsamiać pojęcia organizacji pozarządowej z pojęciem organizacji społecznej, np. ze związkiem zawodowym, który wprawdzie jest organizacją społeczną, lecz nie jest organizacją pozarządową.
Organizacje pozarządowe bywają często nazywane tzw. trzecim sektorem, funkcjonującym niezależnie obok sektora publicznego, tj. władzy, czy administracji publicznej i sektora rynkowego, tj. przedsiębiorców.
Rys początków powstania organizacji pozarządowych
Organizacje pozarządowe swoimi korzeniami sięgają starożytności. Już wówczas społeczności lokalne dostrzegały potrzeby niesienia bezinteresownej pomocy i wsparcia danej wspólnoty. Przykładem może być starożytna Grecja, gdzie działalnością filantropijną zajmowały się prywatne osoby, jak również miasta-państwa, otaczając opieką chociażby inwalidów wojennych oraz wypłacając im dzienny zasiłek. To tam powstał specjalny urząd tzw. „sitesis”, który zajmował się wydawaniem posiłków ubogim obywatelom, którzy pełnili funkcje urzędowe4.
Także starożytny Rzym „prowadził” organizacje o charakterze bezzwrotnej pomocy. Funkcjonowały bowiem tam tzw. „frumentationes”, zajmujące się bezpłatnym rozdawnictwem zboża, czy „congiarium”, które trudniły się rozdawnictwem wina i oliwy oraz „clientela”, polegająca na tym, że bogaty mieszkaniec Rzymu obejmował opieką ubogich obywateli i wspierał ich odzieżą, żywnością i pieniądzem.
Największa jednak zorganizowana pomoc ze strony jednych ludzi wobec innych nastąpiła wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa. Misją gminy chrześcijańskiej było bowiem niesienie pomocy potrzebującym i w tym celu utworzona została instytucja o nazwie „diakonia”, która zajmowała się codziennym rozdawaniem jałmużny5.
Krótka historia organizacji pozarządowych w Polsce
Początki powstawania i rozwoju organizacji pozarządowych w Polsce nie mają tak odległej historii, jak obecne Włochy czy Grecja, których korzenie sięgają starożytności, niemniej jednak nie są one również stosunkowo nowe.
Halszka-Kurleto wyróżnia w naszej historii NGO, kilka zasadniczych okresów6. Do pierwszego z nich zaliczyć należy okres od XI wieku do roku 1795, kiedy to powstały pierwsze instytucje dobroczynne (XI wiek - wraz z rozwojem administracji kościelnej powstawały zgromadzenia zakonne, klasztory, szpitale przyklasztorne, których zadaniem było sprawowanie opieki nad potrzebującymi), poprzez kasy samopomocowe w górnictwie, powstawanie szpitali i przytułków (XV – XVI wiek), aż do powstawania instytucji o charakterze dobroczynnym, mające za cel przeciwdziałać nędzy (XVIII wiek).
Kolejny okres należy datować na lata 1795-1918, gdy to funkcjonowała ożywiona działalność filantropijna związana m.in. z utratą suwerenności przez nasz kraj, ale również pomoc niesiona przez zaborcę ubogim. Przykładem może być Cesarstwo Austro-Węgierskie, na terenie którego istniał obowiązek udzielania takiej pomocy przez gminę najuboższym. W głównej mierze jednak pomoc najsłabszym była niesiona ze strony osób prywatnych.
Lata 1918-1939 to z kolei wysyp organizacji filantropijnych. To w tym czasie uregulowano pierwszy raz w Polsce, w sposób prawny, funkcjonowanie fundacji oraz stowarzyszeń, chociażby poprzez uchwalenie 16 sierpnia 1923 r. ustawy o opiece społecznej7, którą objęto np. dzieci, młodzież, macierzyństwo, osoby starsze, kaleki, czy inwalidów.
Po wydarzeniach okresu II wojny światowej (kiedy jedynie funkcjonował Polski Czerwony Krzyż), tj. w okresie od 1945 do czasu kolejnych transformacji, których początki miały miejsce w roku 1989, to państwo było głównym podmiotem polityki społecznej. Począwszy od drugiej połowy lat 40-tych zaczął się proces systematycznej likwidacji niezależnych instytucji i organizacji społecznych. Wszystkie fundacje zostały rozwiązane, a stowarzyszenia działały pod kontrolą władz. Państwo przejęło kontrolę nad życiem gospodarczym i społecznym, a więc nad oświatą, zdrowiem, opieką społeczną.
Odwilż roku 1989 w Polsce oraz szereg zmian w latach 90-tych ubiegłego wieku zmierzający, do ponownej demokratyzacji spowodował podjęcie także działań mających na celu odbudowę różnego rodzaju form pomocy i dobroczynności. Stopniowo wzrastała liczba organizacji non profit. Odradzające się organizacje pozarządowe przyczyniły się do zmniejszenia luki w zaspakajaniu potrzeb socjalnych, która powstała w wyniku ograniczenia opiekuńczej funkcji państwa. Podjęto szereg działań w celu uprawomocnienia funkcjonowania organizacji pozarządowych. W roku 1989 uchwalono ustawę o stowarzyszeniach, a w 2003 o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.
Rola organizacji pozarządowych w społeczeństwie obywatelskim
Podejmując się wyjaśnienia zagadnienia dotyczącego roli organizacji pozarządowych w społeczeństwie obywatelskim należałoby na samym wstępie zdefiniować pojęcie społeczeństwa obywatelskiego i społeczeństwa jako takiego.
Słownik języka polskiego PWN definiuje społeczeństwo obywatelskie jako ideę określającą szczególną strukturę działań, więzi społeczno-kulturowych i przekonań moralno-politycznych, jaką w poczuciu samodecydowania o sobie, odpowiedzialnej troski za dobro wspólne oraz jakość życia publicznego stworzyli członkowie określonego społeczeństwa8. Z kolei społeczeństwo według słownika, to ogół ludzi pozostających we wzajemnych stosunkach wynikających z warunków życia, podziału pracy i udziału w życiu kulturalnym; ale także ogół obywateli danego okręgu, miasta, itp.9.
W społeczeństwach wysoce rozwiniętych, należących do tzw. świata kultury zachodniej demokracja w teorii oznacza rządy większości, gdzie preferencje ogółu bywają po stronie tej większości. Zawsze jednak pozostaje mniejszość, która z reguły nie jest reprezentowana w organach władzy, czy to ustawodawczej, czy też wykonawczej. Tym samym, tym niereprezentowanym w danym okresie władzy mniejszościom, pozostaje własne zabieganie o usłyszenie tzw. ich głosu w dyskusji, czy artykułowanie potrzeb. Zadanie to wypełniają między innymi wszelkiego rodzaju organizacje pozarządowe.
Obserwując życie społeczne w Polsce można śmiało stwierdzić, że tzw. NGO-sy, zajmują się w głównej mierze zaspakajaniem potrzeb indywidualnych i społecznych w małej grupie, w szczególnej atmosferze życzliwości i solidarności. Nie pozostają one obojętne wobec ludzkich spraw, wykonując zadania w poczuciu solidarności i powszechnego dobra.
W Polsce aktualnie zarejestrowanych jest ponad 17,5 tysiąca różnego rodzaju fundacji i stowarzyszeń, należących do tzw. III sektora, który nie jest nastawiony na zysk, a na wypełnienie luk tam, gdzie pomoc państwa z różnych względów jest niemożliwa, lub trudna do zrealizowania10. Włączanie tych organizacji do realizacji zadań państwa, poprzez różnego rodzaju wsparcia i pomoc staje się bardzo ważnym i pożądanym modelem współpracy na linii Państwo – NGO-sy.
Organizacje pozarządowe działają w Polsce w głównej mierze na polu społecznym, zajmując się świadczeniem usług w ramach szeroko rozumianej polityki socjalnej. Obejmują swoim zasięgiem różne grupy ludzi oraz dziedziny, jak chociażby zdrowie, kulturę, sport, czy oświatę11.
Samo tworzenie różnego rodzaju organizacji pozarządowych bywa zawsze wyrazem woli ludzkiej. Pewnej grupy ludzi z pomysłami, chęcią ich realizacji w ramach wyznaczonych sobie celów. Jednoczących się wokół określonego problemu lub zaistniałej potrzeby. Tą potrzebą może być przykładowo zaspokajanie zainteresowań należących do niej członków, w szerszym zaś znaczeniu może nią być zaspokajanie potrzeb większego grona osób, nawet spoza członków danej organizacji, np. całej społeczności lokalnej.
Zauważyć należy, że w dobie tzw. komunizmu (chociaż w przypadku Polski właściwszym określeniem byłoby sformułowanie „w czasach realnego socjalizmu”), wszelkie przejawy życia „pozapaństwowego” były często odbierane jako jawny atak na „wartości” PRL-u, gdyż to państwo „realizowało” wszelkie potrzeby społeczeństwa i tylko nieliczny odsetek spraw mógł być zarezerwowany dla jednostek, czy nadzorowanych organizacji. Dopiero odwilż, jaka nastąpiła po roku 1989, stworzyła warunki i podwaliny pod rozwój i powstawanie organizacji pozarządowych (uchwalanie między innymi ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach, czy ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). Spowodowała ona również chęć i wolę społeczeństwa w angażowanie się w wszelkiego rodzaju przedsięwzięcia pozapaństwowe, organizowane w zdecydowanej mierze w skali lokalnej i w oparciu o własne zasoby, w tym przede wszystkim ludzkie.
Niczym nieskrępowane już działania lokalnych społeczeństw, pozwalały ludziom na odkrywanie szeregu nowych umiejętności, twórczego myślenia i własnego rozwoju. Pobudzały do działania i stawały się motorami napędowymi dalszych przemian społecznych. To z różnych organizacji pozarządowych, nierzadko rodzili się i rodzą liderzy, z kolei z których wyrastają działacze, przywódcy o zasięgu ogólnokrajowym, czy nawet międzynarodowym. Członkowie NGO-sów, w tych właśnie organizacjach, uczą się wielu przydatnych (jak się później okazuje), niezbędnych i koniecznych rzeczy. Nabywają umiejętności i wiedzę. Są przejawem samoorganizowania się społeczności. Wnoszą nowe wartości, niezwykle korzystne z punktu widzenia wymogów stawianych rozwiązaniom stosowanym w strefach będących domeną lokalnej polityki społecznej. Pełnią duże znaczenie w realizacji zadań na rzecz różnych grup społecznych. Nie nastawiając się na osiąganie zysku, wypełniają lukę w dostarczaniu obywatelom usług w tych sferach, które nie są wykonywane, lub są wykonywane w sposób niewystarczający, chociażby przez sektor publiczny czy prywatny. Często ze względu na swoją bogatą wiedzę o potrzebach i problemach swoich członków oraz dzięki praktycznym doświadczeniom wynikającym z codziennych kontaktów, są bardzo ważnymi partnerami władz samorządowych i rządowych w kreowaniu i realizowaniu polityki zaspakajania potrzeb na rzecz różnych grup społecznych.
Organizacje pozarządowe są prawdziwym przejawem społecznego obywatelskiego. Wydaje się, że państwo daje im prawo i możliwości dowolnego (aczkolwiek legalnego i zgodnego z obowiązującym ustawodawstwem) kształtowania danej organizacji pozarządowej. Między innymi jej formy, zadań, czy celu jaki sobie zakłada. Można stwierdzić, że organizacje non profit organizacyjnie są mikro namiastkami organów publicznych, czy samorządowych. Posiadają bowiem z reguły swoje struktury, na czele których zawsze ktoś stoi i im przewodniczy. Siedzibę i statut, wyrażający cel oraz środki do dyspozycji na realizację zadań, pochodzące z różnych, legalnych źródeł. Taki stan rzeczy jest niczym innym jak przejawem systemu, w którym każda jednostka, czy podmiot jest ważny i ma prawo do swobodnego wyrażania swoich myśli i poglądów oraz ich manifestowania (niestety prawa nacjonalistów są tu często ograniczane). Organizacje pozarządowe mają tym samym istotny wpływ na kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego, będąc przejawem aktywności społecznej, która może być przyczynkiem do wielu zmian chociażby o zasięgu ogólnokrajowym.
Patrząc przez pryzmat wielu zadań, jakie wykonują poszczególnego rodzaju organizacje pozarządowe, a szczególnie te które za cel obrały sobie obserwowanie działań władzy, należy jednoznacznie stwierdzić, że odgrywają one ogromna rolę w życiu społeczeństwa. Swoje zadania w tym zakresie wykonują poprzez udzielanie ludziom (społeczeństwu) informacji o sposobie zarządzania krajem. Komunikują się często z politykami i rządzącymi w imieniu grup społecznych. Upewniają się, że rządzący nie nadużywają władzy. Zadają często szereg pytań. Są istotnymi ogniwami w uświadamianiu społeczeństwa, co robi rząd, władza samorządowa i jakie z tego mogą wyniknąć konsekwencje dla niego – tj. obywatela. Informują opinię publiczną o wszelkiego rodzaju nieprawidłowościach władzy, pomagając wyrobić im własną opinię w danym zakresie13. Często są również tubą poglądów osób przez nie reprezentowanych, na przykład niepełnosprawnych, starszych, czy też tych którzy nie zgadzają się z pewnymi założeniami politycznymi, czy społecznymi, np. z energetyką jądrową14. Wiele organizacji pozarządowych w ramach swoich uprawnień przypomina politykom ich obietnice wyborcze i staje się prekursorem zmian. Korzystając chociażby z inicjatywy ustawodawczej, są one częstokroć inicjatorami zmian w prawie, czy wprowadzania nowych rozwiązań. Organizują w tym zakresie między innymi zbiórki podpisów pod daną inicjatywą ustawodawczą (inną kwestią pozostaje co politycy z tym dalej robią). NGO-sy starają się także zadbać o to, aby rządy nie łamały obietnic, które są zawarte w konstytucjach, ustawach krajowych lub w traktatach międzynarodowych. Jako przykład posłużyć tutaj mogą działania takich organizacji w celu ochrony środowiska, sprawiedliwego wynagrodzenia pracowników, czy wolności słowa (tu niestety znów często odmawianego nacjonalistom). Działają one, aby upewnić się, że rządy przestrzegają zobowiązań, pomagają chronić interes publiczny, a nie swój własny i partykularne interesy jednostek.
Wartym podkreślenia niewątpliwie jest również rola organizacji pozarządowych w przypadku łamania prawa. Podejmują one bowiem w takich wypadkach kroki mające zapobiegać tego rodzaju przejawom nadużyć i łamania ustanowionych praw, w tym wynikających z Konstytucji i ustaw15. Działania NGO-sów rozbudzają również postawy prospołeczne, aktywizują społeczeństwa, począwszy od inspirowania do dbałość o najbliższe otoczenie, po dostrzeganie potrzeb ogólnych społeczności lokalnej lub danej grupy, czy indywidualnego obywatela.
Organizacje społeczne, co można bardzo często zobaczyć lub usłyszeć w różnego rodzaju środkach masowego przekazu, starają się stanowić swoistego rodzaju funkcję nacisku na rządzących, związaną z obroną podstawowych wartości, takich jak wolności, czy poszanowanie wspólnego dobra. Często zatem wywierają presję na władze lokalne, rządy i parlamenty w celu rozwiązywania i przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom życia społecznego.
Na świecie NGO-sy, działają często jako prężne organizacje, odgrywając dzisiaj znaczącą rolę, chociażby w zakresie ochrony środowiska naturalnego, czy przestrzegania praw najbiedniejszych.
Podsumowanie
Reasumując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że rola jaka przypadła organizacjom pozarządowym w życiu społeczeństwa i Narodu sprowadza się w głównej mierze do dwóch funkcji, a mianowicie: opiekuńczej (występującej w przypadku wykonywania zadań mających zapełnić lukę w systemie państwowym, chociażby na polu usług zdrowotnych) oraz wychowawczo-kontrolnej, przejawiającej się m.in. tzw. „patrzeniem władzy na ręce”, czyli krótko pisząc nadzorem rządzących. Śmiało jednak można stwierdzić, że organizacje pozarządowe stanowią doskonałe uzupełnienie działalności państwa, wszędzie tam, gdzie jego pomoc nie dociera lub jest jeszcze zbyt mała. Czy jako nacjonaliści – w myśl maksymy, że to my mamy być panami formy, a nie odwrotnie – będziemy potrafili dzisiaj skutecznie zagospodarować ten sektor pozostaje dla nas wciąż otwartą kwestią… Myśl i czyn!
Norbert Wasik – dumny mąż i ojciec. Absolwent Kolegium Jagiellońskiego - Toruńskiej Szkoły Wyższej. Manager związany z sektorem FMCG. Publicysta, działacz społeczny i narodowo-radykalny. Biegacz amator i fan długich dystansów, pasjonat historii, gór, górali i góralszczyzny. Idealista, romantyk i pragmatyk w jednej osobie, entuzjasta innowacji i nowych technologii.
BIBLIOGRAFIA:
Nikodem Bończa-Tomaszewski, Demokratyczna geneza nacjonalizmu. Intelektualne korzenie ruchu narodowo-demokratycznego, Nikodem, Warszawa 2001.
Dz.U.2016.1817 t.j.
Ibidem, art. 1 ust. 1 pkt. 1
M. Halszka-Kurleto, Organizacje pozarządowe w działalności pożytku publicznego, LexisNexsis, Warszawa 2008, s. 15
Ibidem, s. 15-16
Ibidem, s. 25-36
Dz.U.1923.92.726
www.sjp.pwn.pl [on-line]. Społeczeństwo obywatelskie. Dostęp w World Wide Web: https://sjp.pwn.pl/szukaj/spo%C5%82ecze%C5%84stwo%20obywatelskie.html
www.sjp.pwn.pl [on-line]. Społeczeństwo. Dostęp w World Wide Web: https://sjp.pwn.pl/szukaj/społeczeństwo.html
www.biurose.sejm.gov.pl [on-line]. Teksty. Informacja nr 232. Dostęp w World Wide Web: http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_94/i-232.pdf
Ibidem, s. 2.
http://znze.wsiz.rzeszow.pl [on-line]. Michał Tyrakowski, Rola organizacji pozarządowych w rozwiązywaniu problemów społecznych. Dostęp w World Wide Web: http://znze.wsiz.rzeszow.pl/z04/9_Michal_Tyrakowski_Rola.pdf
Ibidem.
Ibidem.