Zanim przejdziemy do głównej obranej tematyki, to warto we wstępie przedstawić preludium omawianych wydarzeń. W końcowej fazie działań wojennych I wojny światowej, w 1918 roku, na wschodzie, wojska „Ober-Ost” są w odwrocie. (Pod pojęciem „Ober-Ost” kryje się po pierwsze Naczelne Dowództwo Armii Cesarstwa Niemieckiego na froncie wschodnim w czasie I wojny światowej, po drugie jednostka administracyjna utworzona przez Cesarstwo Niemieckie na części okupowanego w latach 1915-1918 terytorium Imperium Rosyjskiego). Opuszczane tereny zajmują posuwający się w kierunku zachodnim bolszewicy. Po podpisaniu kapitulacji przez Austro-Węgry i Niemcy w Compiegne, odbudowuje się państwo polskie. Na terenach dawnej Kongresówki powstają polskie oddziały wojskowe, które otrzymują broń i wyposażenie od opuszczających te tereny armii państw centralnych.
Wojska bolszewickie prą naprzód według założeń operacji „Cel Wisła” – dokładne rozpoznanie w głąb do rzek Niemna, Szczary aż po Bug. Równolegle, naprzeciw sowietom, sukcesywnie zmierzają oddziały polskie. Ich celem jest osiągniecie granic, jakie Rzeczypospolita posiadała w XVIII wieku. Do czołowego spotkania obu armii dochodzi 14 lutego 1919 roku, w miejscowości Mosty, niedaleko Szczuczyna. Dochodzi do niewypowiedzianego nigdy konfliktu, który przeszedł do historii, jako wojna polsko-bolszewicka. (Warto tu dodać, że badacze konflikt z lat 1919-1921 określają też mianem wojny polsko-sowieckiej oraz wojny polsko-rosyjskiej). Następuje chwilowe zatrzymanie natarcia Frontu Zachodniego Armii Czerwonej.
W kwietniu 1920 roku Józef Piłsudski wyrusza z ofensywą na Kijów. Polska zyskuje sojusznika: Ukraińską Republikę Ludową (URL) z Semenem Petlurą na czele. Niestety ofensywa na Kijów zostaje skutecznie zatrzymana przez bolszewików. Armia polska jest w odwrocie. Front działań wojennych cofa się na zachód. Dnia 4 lipca 1920 roku, w okolicy Równego, 7 Pułk Ułanów Lubelskich, stoczył całodzienną bitwę z częścią 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego. Na przełomie lipca i sierpnia tegoż roku, pułk walczył pod Styrem. Wspomnianych „Lubelskich Ułanów” skierowano później do wsparcia odwrotu za Bug. Dokładnie chodzi o wspomożenie południowego skrzydła 1 Dywizji Piechoty Legionów. Na początku sierpnia sytuacja była napięta. Dnia 1 sierpnia 1920 roku oddziały bolszewickie zdobyły Brześć Litewski. Pośpiesznie zorganizowana obrona na linii Bugu, w pasie od Włodawy po Brody, siłami 3 Armii, będącej pod dowództwem gen. Zygmunta Zielińskiego, próbowała powstrzymać natarcie 12 Armii sowieckiej pod dowództwem gen. Waskanowa. (Wspomniane formacje rosyjskie wchodziły w skład Frontu Południowo-Zachodniego).
Chełm także przystąpił do organizowania obrony przed bolszewickim zagrożeniem. W kwietniu 1920 roku ogłoszono w mieście stan wyjątkowy. W wyniku docierających informacji o posuwającej się w stronę miasta nawale sowieckiej, sympatyzujące z komunistami grupy Ukraińców i Żydów siały ferment w mieście. (Warto dodać, że jest to często zapominany i wypierany fakt w świadomości historycznej). Natychmiast zorganizowano „Straż Bezpieczeństwa”, która działając pod jurysdykcją policji, wspomogła ją w aresztowaniach prowodyrów i uczestników akcji antypaństwowych. Uczestników zamieszek postawiono przed „Sądami Doraźnymi”. Ponadto powołany zostaje „Powiatowy Komitet Obrony Narodowej”. Oprócz tego, dnia 3 sierpnia 1920 roku do Chełma dociera dowództwo 3 Armii Polskiej. W obronie miasta staje 8 Brygada 7 Dywizji Piechoty Legionów. Dowodził nią ppor. Karol Schubert. Dodatkowo w akcję obrony Chełma włączają się także wcześniej wspomniani chełmscy policjanci wraz z członkami zorganizowanej Straży Bezpieczeństwa, a także liczna rzesza ochotników, która zgłosiła się spośród mieszkańców.
Pierwsza z bitew na ziemi chełmskiej miała miejsce pod Świerżami, dnia 6 sierpnia 1920 roku. W trakcie owej potyczki udało się odeprzeć atak bolszewików. Próbowali oni przełamać obronę na linii Bugu. Następnego dnia zdobyto most w Dorohusku, którego obrony podjęła się 7 Dywizja Piechoty Legionów. W wyniku postępującego natarcia sił bolszewickich, gen. Z. Zieliński zarządził odwrót i skoncentrowanie obrony na linii Wieprza. Dywizja opuściła swe pozycje obrony dnia 8 sierpnia 1920 roku. Natomiast 11 sierpnia 1920 roku, o godzinie 16.00, Sowiecki 223 Pułk Strzelecki zaatakował przedpola i stację kolejowa w Chełmie. 7 Dywizja Piechoty Legionów odparła atak i ruszyła z kontruderzeniem wzdłuż linii kolejowej Chełm-Dorohusk.
Do ciekawej sytuacji doszło dnia 12 sierpnia 1920 roku. Owego dnia udało się podsłuchać rozmowy telefoniczne bolszewików, dotyczące planów kolejnego ataku na Chełm. Dotyczyły one ataku z dnia 13 sierpnia, w sile dwóch brygad 25 Dywizji Strzeleckiej. W tej sytuacji postanowiono uprzedzić natarcie Rosjan. Dokładnie o godzinie 3.00 rano, 13 sierpnia, 7 Dywizja Piechoty Legionów przypuściła atak w kierunku pozycji bolszewickich. Rozbito podczas tej operacji 4 pułki sowieckie (224, 225, 223, 222). Pozycje bolszewików z Sielca zaatakowała 6 Dywizja Ukraińska, a z Sawina 13 Brygada Piechoty Legionów. Warto dodać w tym miejscu, że 6 Dywizja Ukraińska, inaczej określana „6 Siczowa Dywizja Strzelców”, była siłami sojuszniczymi Polski, z ramienia Ukraińskiej Republiki Ludowej pod wodzą Semena Petlury. (Dowódcą owej dywizji był gen. Marko Bezruczko). W konsekwencji spowodowało to całkowite wyparcie wroga z Chełmszczyzny. Chodzi tutaj dokładnie o 172 Brygadę Strzelecką. Do niewoli wzięto 700 jeńców.
W tym samym czasie, 7 Pułk Ułanów Lubelskich, w dniach 13-15 sierpnia 1920 roku, zostaje rozlokowany w Rejowcu, gdzie przygotowuje się, by wyruszyć do walki z nacierającymi na Warszawę z północnego-wschodu oddziałami armii Tuchaczewskiego. W dniach 15-16 sierpnia 7 Pułk starł się pod Cycowem z prącą na Lublin bolszewicką Brygadą Strzelecką. Ta ostatnia wchodziła w skład 58 Dywizji Strzeleckiej z Grupy Mozyrskiej gen. Dotola. Owa brygada Rosjan liczyła 1550 bagnetów oraz posiadała 40 ckm-ów. Oprócz tego dodatkowo wsparci byli przez oddział kawalerii (235 szabel) i baterie artylerii. Warto tu podkreślić, iż siły polskie 7 Pułku były dwukrotnie mniejsze liczebnie w stosunku do sił przeciwnika. Dowodzone przez kpt. Zygmunta Lajchowskiego oddziały starły się z bolszewikami w okolicy Garbatówki, Cycowa, Świerszczowa, Wólki Cycowskiej oraz Głębokiego. Natarcie szarżą z zaskoczenia 1 szwadronu 7 Pułku Ułanów Lubelskich na oddziały bolszewickie pod Cycowem przesądziły o zwycięstwie w bitwie po stronie polskiej. Oddziały sowieckie zostały wyparte z omawianych terenów.
Bolszewicy nie dali za wygraną. Dnia 17 sierpnia 1920 roku obronę na Bugu przełamują oddziały grupy Golikowa, które docierają aż pod Chełm. Bolszewicy zajmują przy tym Sielec i Rejowiec. Oddziały artyleryjskie, operujące na południowych rubieżach Chełma, przeprowadzały ostrzał z baterii na wspomniane miasto. Nie trwało to jednak długo. Polacy natychmiast odpowiedzieli ogniem z dział kalibru 155 mm i doszczętnie zniszczyli pozycje sowieckie. Miastu udało się odeprzeć natarcie wrogiej artylerii, której celem było utorowanie drogi oddziałom 1 Armii Konnej Budionnego. W konsekwencji wspomnianych wydarzeń, Budionny podjął inną drogę ataku, ruszając na Tyszowice. Dodatkowo na południe od Krasnegostawu pociąg pancerny „Mściciel” stawił opór Armii Konnej Budionnego. Definitywnie jednak w wojnie polsko-bolszewickiej jego oddziały zostały rozbite w bitwie pod Komarowem. Miała ona miejsce 31 sierpnia 1920 roku.
Wojna polsko-bolszewicka trwała nadal. Dnia 3 września 1920 roku,22 Siedlecki Pułk Piechoty toczy zwycięskie bitwy w okolicach Chełma i Hrubieszowa. Dnia 11 września 1920 roku rusza ofensywa wojsk polskich w obronie granic Rzeczypospolitej, która finalnie zakończy się podpisaniem Traktatu Ryskiego. (Dokument ten podpisano dokładnie dnia 18 marca 1921 r.) Zanim jednak do tego doszło, dnia 28 września 1920 roku 22 Pułk Piechoty i 1 Pułk Szwoleżerów toczą z Sowietami walkę w pobliżu Uhruska, gdzie ginie sześciu żołnierzy. Pochowano ich na cmentarzu parafialnym. Następuje odwrót armii rosyjskiej na całej linii frontu.
Po zakończeniu działań wojennych, w późniejszych latach, miasto Chełm oddało hołd i pamięć tamtym wydarzeniom. Dla przykładu 11 listopada 1930 roku odsłonięto pomnik ku czci poległych Chełmian w wojnie bolszewickiej. Ponadto 24 września 1933 roku w obecności prezydenta Ignacego Mościckiego i gen. Sławoja Składkowskiego poświęcono pomnik poległych żołnierzy 7 Pułku Piechoty Legionów biorących udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Monument został umiejscowiony na terenie koszar wojskowych przy ul. Lubelskiej. Stał tam do czasu przybycia Armii Czerwonej w lipcu 1944 roku. Warto dodać, że po zajęciu koszar przez Sowietów, podczas Drugiej Wojny Światowej, owy pomnik został natychmiast zdemontowany, zniszczony i rozbity. Oprócz tego jego części zostały ukryte. Współcześnie, odnalezione fragmenty wspomnianego monumentu znajdują się w Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza. (Znajduje się ono przy współczesnej chełmskiej ulicy Podwalnej).
Bibliografia:
1. „Express Chełmski”, nr. 33, dr. Kiernikowski P., „Lance do boju! Szable w dłoń! Bolszewika goń, goń, goń! Walki na ziemi chełmskiej latem 1920 roku”, 2014;
2. Odziemkowski J., „Bitwy polskie, Cyców 1920”, „Bellona”, Warszawa 1992;
3. Sioma M., „Działania wojenne na Chełmszczyźnie w okresie bitwy warszawskiej” [w:] Rocznik Chełmski T. 8, Chełmska Biblioteka Publiczna, Zarząd Okręgu Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Chełmie, Chełm 2002;
4. „Super Tydzień Chełmski” nr. 41, Lubaszewski Z. „ Bolszewicy na przedpolach Chełma”, 2004;
5. „Zaczęło się od bitwy 1920 r. 7 Pułk Ułanów Lubelskich w historii Cycowa”, Wschodnie Centrum Poligraficzne „Korzan”, Cyców 2012;
Sporządził:
magister historii regionalnej
Andrzej Dąbrowski
Andrzej Dąbrowski - Zarys wydarzeń wojny polsko-bolszewickiej (1919-1921) na ziemi chełmskiej
